श्यामची आई

श्यामची आई हे साने गुरुजी उर्फ पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेले आत्मकथनात्मक पुस्तक आहे. हे पुस्तक त्यांच्या बालपणीच्या आठवणींवर आधारित असून त्यांच्या आईच्या महान त्यागाचे आणि संस्काराचे प्रभावी चित्रन करते. साने गुरुजींच्या लेखनातून आईच्या निस्सीम प्रेमाची त्यागाची आणि कर्तव्य भावनेची अप्रतिम कहानी उलगडते. ही कथा श्याम या मुलाच्या भोवती फिरते. श्यामचे बालपण गरीब व संस्कारक्षम कुटुंबात घडते. श्यामची कुटुंबाची परिस्थिती अत्यंत कठीण असते. वडील फारसे शिकलेले नसल्याने त्यांना रोजगार योग्य मिळत नाही. या परिस्थितीत श्यामची आई कुटुंबाची जबाबदारी सांभाळते. ती कष्टाळू संयमी आणि त्यागशील स्वभावाची आहे. तिने आयुष्यातील सर्व दुःख आणि त्रास सहन करूनही आपल्या मुलांना चांगले संस्कार दिले. श्यामची आई हे पुस्तक आईच्या ममतेची गोष्ट नाही. तिच्या नैतिकता, समाजसेवा आणि कर्तव्याचेही उत्कृष्ट उदाहरण आहे. ती आपल्या मुलांना कष्ट करण्याचे महत्त्व शिकविते. आणि त्यांना कधीच निराश होऊ देत नाही. श्यामच्या आईने त्यांना सत्य आणि प्रामाणिकपणाचे धडे दिले. श्यामला नेहमी इतरांची मदत करण्याची करण्यास प्रेरित करते .श्यामची आई नेहमी देवावर श्रद्धा ठेवून कष्ट आणि त्यागाची शिकवण देते. पुस्तकात अनेक प्रसंगांमध्ये आईच्या कर्तुत्वाचे उल्लेख आहे. श्यामला शाळेत पाठवण्यासाठी ती कष्टाने पैसे पाठवते. आणि त्याच्या शिक्षणासाठी शिक्षणाची पूर्ण जबाबदारी उचलते. श्यामच्या आईचे ध्येय स्पष्ट असते की, आपल्या मुलांना चांगले संस्कार देणे आणि त्यांना उत्तम व्यक्ती बनविणे .आईच्या त्यागामुळे श्यामच्या मनात तिच्याविषयी अपार प्रेम निर्माण होते. ते श्यामच्या प्रत्येक निर्णयामध्ये त्याला योग्य मार्गदर्शन करते. आणि त्याला सदाचरणा चे धडे देते. श्यामच्या आईने तिच्या आयुष्यात अनेक संकटे सहन केली आहेत. पण तिच्या मुलांच्या शिक्षणात आणि विकासात तिने कधीच कमीपणा येऊन दिलेला नाही. पुस्तकाचा शेवट अत्यंत भावनिक आहे. श्यामची आई आजारी पडते आणि अखेरीस तिचे निधन होते. तिच्या निधनानंतर श्यामच्या जीवनात एक मोठी पोकळी निर्माण होते. पण तिच्या शिकवणीतून तो आपले जीवन सत्कारणी लावतो. आईच्या आठवणीने त्याला नेहमी प्रेरणा मिळते श्यामची आई हे पुस्तक एक आदर्श आईचे उदाहरण आहे. या पुस्तकातून साने गुरुजींनी त्यांच्या आईवर असलेले अपार प्रेम आदर आणि कृतज्ञता व्यक्त केली. भारतीय समाजातील आईच्या भूमिकेचा गौरव करताना गुरुजींनी तिला नवी ओळख दिली आहे. श्यामची आई हे पुस्तक केवळ साहित्यिक दृष्टिकोनातून नव्हे, तर नैतिक मूल्य संस्कार आणि समाजसेवा दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाची आहे. त्यामुळे हे पुस्तक भारतीय साहित्यातील एक अमूल रत्न मानले जाते.

पुस्तकाचे नाव: श्यामची आई
लेखक: साने गुरुजी
नाव : प्रज्ञा वानखेडे
वर्ग: S.Y.B.C.S.
College: GMD Arts, BW Commerce & Science College, Sinnar Dist. Nashik

श्यामची आई हे पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेली मराठी आत्मकहाणी आहे. नाशिकच्या कारागृहात असताना फेब्रुवारी ९, इसवी सन १९३३ रोजी त्यांनी या पुस्तकाच्या लिखाणास प्रारंभ केला आणि १३ फेब्रुवारी इसवी सन१९३३ रोजी पहाटे त्यास संपवला. आईच्या प्रेमामुळे थोर शिकवणुकीचे सरळ, साध्या व सुंदर संस्कृतीचे एक करूण व गोड कथात्मक, चित्रण म्हणजे श्यामची आई असे म्हणता येईल. आई आपल्या मुलांवर अपार माया करणारी, त्यांनी सुसंस्कारी बनावे म्हणून झटणारी, पण हे संस्कार उपदेशाच्या द्वेषाच्या रूपात मुलांना न पाजता स्वतःच्या वागण्यातून व दैनंदिन छोट्या छोट्या प्रसंगातून मुलांच्या मनावर ते संस्कार बिंबवणारी आणि मुलांना शिस्त लावताना प्रसंगी कठोर बनणारे ही ‘आदर्श आई’ आजच्या पिढीतील उगवत्या पिढीसाठीच नव्हे तर त्यांच्या आई-बाबांसाठी प्रेरक ठरेल.
‘श्यामची आई’ हे पुस्तक सुंदर आणि सरस, त्यात साने गुरुजींनी हृदयातील सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. मातेबद्दल असणारा प्रेम, भक्ती व कृतज्ञता अशा अपार भावना श्यामची आई या पुस्तकात साने गुरुजींनी मांडलेल्या आहेत. हे पुस्तक वाचून वाचकांचे डोळे व हृदय भरून येईल. हे पुस्तक ही एक सत्यकथा आहे. मातेचा महिमा हे या पुस्तकातील मध्यवर्ती सूत्र आहे. त्याचबरोबर सुसंस्कृत व बाळ बोध घराण्यातील साध्या, सरळ व रम्य संस्कृतीचे चित्रही यात आले आहे.
साने गुरुजी लिखीत ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक नसून आई बद्दलचे प्रेम, आदर आणि कृतज्ञता व्यक्त करणारा एक ग्रंथ आहे. आईचे वैशिष्ट्य हे आहे की, तिच्या आयुष्याचा क्षण आणि क्षण तसेच शारीरिक- मानसिक अंश मी अंश तिच्या बाळासाठी असतो. बालक तळतळून रडत असो वा स्वानंदात रमून खेळत असो, त्याला हृदयाशी कवटाळणे, सर्वतोपरीत रक्षण करणे, हा आईचा स्वभाव आहे. ती तिला ईश्वरी देणगी आहे. आपल्या बालकाची आवड पुरवून त्याचे जीवन साकारणे हे तिचे अंगभूत कर्तव्य ती निरपेक्षपणे बजावत राहते. श्यामच्या आईचे संस्कार हे अनंत काळासाठी आहे किंबहुना येणाऱ्या काळात त्याची गरज अधिकाधिक भासणार आहे. त्यावेळी कदाचित मुलांच्या आधी त्यांच्या पालकांनी पुस्तक/ सीडी बघणे अधिक गरजेचे होईल. कारण संस्कार पुढची पिढी अधिक चांगली जोपासू शकते.
संस्कार हे एका पिढीतून दुसऱ्या पिढीत रुजवायचे असतात. संस्काराचा अनमोल ठेवा साने गुरुजींनी ‘श्यामची आईच्या’ रूपाने लिहून ठेवला आहे. “श्यामची आई” या पुस्तकावर कितीतरी पिढ्या संस्कारक्षम झाल्या. साने गुरुजींनी लिहिलेले हे ‘श्यामची आई’ पुस्तक कोणत्याही काळात उपयुक्त ठरणारे आहे. कित्येक पिढ्यांवर सुसंस्कार करण्याचं काम या एका पुस्तकांनी केले आहे. हे पुस्तक म्हणजे खऱ्या मनाने लिहिलेल्या आईच्या आठवणी आणि अंतकरणापासून आईला वाहिलेली श्रद्धांजली, सारा जिव्हाळा यात गुरुजींनी ओतलेला आहे
आईच्या सानिध्यात शाम कसा घडला. आईच्या कोणकोणत्या गुणांचे त्याला अनुभव झाले. आईची थोरवी त्याला कशी प्रत्ययाला आली हे सांगत असतानाच लेखकाने श्यामच्या मर्यादा, श्यामची कोनतेपण, शुद्धत्व सुचित केले आहे. ‘रामरक्षा स्तोत्र’ उतरवून घेण्याची हकीकत, काळात तोडून आणण्याचा प्रसंग, घरातून पळून जाऊन परत आल्याचा प्रसंग, दोन आणि दक्षिणा आणण्याचा प्रसंग, वडिलांवर रागावण्या- रुसवण्याचा प्रसंग, नोट चोरून घेण्याचा प्रसंग, असे कितीतरी प्रसंग आपल्या ठिकाणचे दुर्गुण शामला जसे-जसे जाणवतात तसे-तसे त्याचे व्यक्तीमत्त्व उजळत जाते. पुण्य व पाप, सत्कर्म व दुष्कर्म, नीती व अनिती यांची माणसाच्या हिताच्या दृष्टीने मूलभूत ठरणारे दंडक श्यामच्या आईच्या आचरणातून व उपदेशातून वेळोवेळी व्यक्त झाले आहेत.