Book Review: Jadhav Gaurika Pankaj Second Year B Pharmacy,
Divine College of Pharmacy Satana
श्यामची आई -संस्कार म्हणजे नक्की काय? बहुतेकांच्या मते घरी संध्याकाळी शुभंकरोती म्हणणे, मोठयांचा आदर करणे, खरे बोलणे, स्वच्छतेचे पालन करणे. पण हे संस्कार मुलांमध्ये रूजणार कसे? संस्कार हे एका पिढीतून दुस-या पिढीत रूजवायचे असतात. संस्कारांचा अनमोल ठेवा साने गुरूजी यांनी ‘श्यामची आई’च्या रूपाने लिहून ठेवला आहे. ‘श्यामची आई’ पुस्तकावर कितीतरी पिढया संस्कारक्षम झाल्या. साने गुरुजीनी लिहिलेले ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक कोणत्याही काळात उपयुक्त ठरणारे पुस्तक आहे. कित्येक पिढ्यांवर सुसंस्कार करण्याचं काम या एका पुस्तकाने केलं. नाशिकला जेलमधे असतांना साने गुरूजी “श्यामची आई” ही मराठी साहित्यातील एक कालातीत कलाकृती आहे, जी आईचे प्रेम, सामर्थ्य आणि शिक्षणाच्या सामर्थ्याच्या हृदयस्पर्शी चित्रणासाठी ओळखली जाते. साने गुरुजींचे कथाकथन आणि ज्वलंत पात्रे वाचायला भाग पाडतात. हे पुस्तक आपल्याला आईच्या प्रेमाचा मुलाच्या जीवनावर किती खोल परिणाम होऊ शकतो याची आठवण करून देते. “श्यामची आई” हे करुणा, दृढनिश्चय आणि मानवी आत्म्याचे सामर्थ्य या मूल्यांचे एक शक्तिशाली स्मरण आहे.
ग्रामीण जीवनातील वास्तव: “श्यामची आई” 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या महाराष्ट्रातील ग्रामीण जीवनाच्या वास्तवावर प्रकाश टाकते. या पुस्तकात ग्रामीण समाजाला करावा लागणारा संघर्ष, गरिबीची आव्हाने आणि शिक्षण आणि संधींची मर्यादित उपलब्धता यांचे चित्रण करण्यात आले आहे. हे सामाजिक असमानता आणि शिक्षणाच्या सामर्थ्याबद्दल महत्त्वाचे प्रश्न उपस्थित करते.
कथेचा सारांश: “श्यामची आई” ही मुख्य पात्र श्यामने त्याच्या आईसोबतच्या त्याच्या बालपणाबद्दल सांगितलेली कथा आहे. ही कथा महाराष्ट्रातील एका छोट्या गावात उलगडते, जिथे श्याम त्याच्या प्रेमळ आईसोबत वाढतो. त्यांचे साधे जीवन असूनही, श्यामची आई त्याच्यावर प्रेमाचा वर्षाव करते आणि तिला स्वतःच्या अनुभवातून जीवनाचे महत्त्वाचे धडे शिकवते.
पुस्तक वेगवेगळ्या प्रकरणांमध्ये विभागले गेले आहे, प्रत्येक अध्यायात श्यामच्या आयुष्यातील वेगवेगळे टप्पे आणि त्यांच्यासमोर येणारी आव्हाने दाखवली आहेत. एक तरुण विधवा म्हणून तिच्या संघर्षापासून ते आपल्या मुलाला शिक्षण देण्याच्या तिच्या निर्धारापर्यंत, श्यामची आई अविश्वसनीय शक्ती आणि लवचिकता दर्शवते. ती श्यामला प्रामाणिकपणा, नम्रता आणि सहानुभूती यासारखी मूल्ये शिकवते आणि त्याला जबाबदार आणि दयाळू व्यक्ती बनवते. श्यामची आई” हे साने गुरुजींनी लिहिलेले पुस्तक आहे, जे 1955 मध्ये प्रकाशित झाले आहे. ही मराठीतील एक आत्मचरित्रात्मक कादंबरी आहे जी आई आणि तिच्या मुलाबद्दल हृदयस्पर्शी कथा सांगते. ग्रामीण महाराष्ट्रात वसलेले हे पुस्तक आपल्याला लेखकाची आई श्याम यांच्या जीवनातील प्रवासात घेऊन जाते आणि तिचे प्रेम, त्याग आणि सामर्थ्य दाखवते.
पुष्कळ वेळा मनुष्याचा मोठेपणा त्याच्या आईबापांवर अवलंबून असतो. त्याचे पुढचे बरे- वाईट जीवन त्याच्या आईबापांवर अवलंबून असते. त्याच्या बऱ्यावाइटाचा पाया लहानपणीच भरला जात असतो. पाळण्यात असतानाच, आईच्या अंगाखांद्यावर खेळत असतानाच, पुढील जीवनाच्या विकासाचे बी पेरले जात असते. मोठेपणा याचा अर्थ जगातील काही व्यक्तींच्या ओठांवर आपले नाव काही काळ नाचणे, असा मी करीत नाही. हिमालयाच्या दऱ्याखोऱ्यांत असे प्रचंड व गगनचुंबी वृक्ष असतील, की ज्यांची नावे जगाला माहीत नाहीत; रानावनांतील कानाकोपऱ्यात असे एखादे रमणीय व सुगंधी फूल फुललेले असेल, की, ज्याचा पत्ता कोणाला लागलेला नाही. समुद्राच्या पोटात अशी गोलबंद व पाणीदार मोत्ये असतील, की ज्याची जगास वार्ता नाही. पृथ्वीच्या पोटात ताऱ्यांसारखे तेजस्वी हिरे असतील; परंतु मानवजातीस त्यांचे अद्यापि दर्शन नाही. वर अनंत आकाशात असे अनंत तारे असतील, की जे पल्लेदार दुर्बिणीतूनही अजून दिसले नाहीत. मोठेपणा याचा अर्थ जगाला माहीत असणे, असा मी करीत नाही. मी निर्दोष होत आहे, हळूहळू उन्नत होत आहे. ही ज्याला जाणीव आहे, तो मोठाच होत आहे. मोठा होत जाण्याची ही प्रवृत्ती व्यक्तीच्या ठिकाणी आईबापच उत्पन्न करितात. आईबापांकडून मिळालेली ही ईश्वरी देणगी होय. मायबापच कळत वा नकळत मुलाला लहान किंवा मोठा करीत असतात.
मनुष्य जन्मतो त्याच्यापूर्वीच त्याचे शिक्षण सुरू झालेले असते. आईच्या पोटात गर्भरूपाने जीव आला, त्याच्यापूर्वीच त्याच्या शिक्षणाची तयारी झालेली असते. गर्भधारणेपूर्वीच आईबापांनी आपापल्या जीवनात जे विचार केले असतील, ज्या भावना हृदयात खेळविल्या असतील, जी कर्मे केली असतील, त्या सर्वांतून नवबालकाच्या शिक्षणाचीच पुस्तके तयार केली जात असतात. जगात फक्त आईबापच शिकवतात, असे नाही; आजूबाजूचे सारे जग, सारी सजीव-निर्जीव सृष्टी शिकवीत असते; परंतु या आजूबाजूच्या सृष्टीतून काय शिकावे, हे आईबापच शिकवितात. मुलांच्या शिक्षणात जास्तीत.
मातृत्व: “श्यामची आई” मातृत्वाचे सार सुंदरपणे शोधते. श्यामची आई प्रेम, निस्वार्थीपणा आणि त्यागाचे शुद्ध स्वरूप दर्शवते. तिचा अटळ पाठिंबा श्यामच्या व्यक्तिरेखेला आकार देतो आणि त्याच्या आयुष्यावर कायमचा प्रभाव टाकतो. हे पुस्तक आईच्या प्रेमाची सार्वत्रिक शक्ती साजरे करते आणि ते मुलाच्या जीवनाला कसे आकार देऊ शकते हे दाखवते.
सामर्थ्य आणि चिकाटी: कादंबरी आव्हानांवर मात करण्यासाठी सामर्थ्य आणि चिकाटीचे महत्त्व अधोरेखित करते. श्यामच्या आईला अनेक संकटांचा सामना करावा लागतो परंतु आपल्या मुलाला चांगले जीवन देण्याचा दृढनिश्चय कायम असतो. तिचा अविचल आत्मा कधीही हार न मानण्याची प्रेरणा आहे.
शिक्षणाचे महत्त्व: कादंबरीत शिक्षणाची भूमिका महत्त्वाची आहे. श्यामच्या आईला आपल्या मुलाचे जीवन सुधारण्यासाठी शिक्षणाचे महत्त्व समजते. आर्थिक चणचण आणि सामाजिक दबाव असूनही ती त्याला शिकण्यास प्रोत्साहन देते. या पुस्तकात शिक्षणामुळे जीवन कसे बदलू शकते आणि गरिबीचे चक्र कसे मोडू शकते यावर भर देण्यात आला आहे.

माधुरी श्रीकृष्ण भोपळवाड,
जयकर ज्ञान स्त्रोत केंद्र
सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ

श्यामची आई- साने गुरुजी
निरीक्षण- श्यामची आई हे साने गुरुजी उर्फ पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेले आत्मकथनात्मक
पुस्तक आहे. हे पुस्तक त्यांच्या बालपणाच्या आठवणीवर आधारित असून यामध्ये एकूण 42 रात्रीचे
प्रसंग सांगितले आहे . मी कॉलेजला असतांना मला खेळात पारितोषिक मिळाले होते. त्यामुळे ते पुस्तक
वाचण्याची संधी मला मिळाली.गुरुजीचा आईचे नाव ‘यशोदा’ होते. लहानपणापासून गुरुजीचे आपल्या आईवर
अतोनात प्रेम होते ‘श्यामची आई’ या पुस्तकात त्यांनी आपल्या आईच्या साऱ्या आठवणी सांगितल्या
आहेत.यामध्ये प्रामुख्याने एक आदर्श होतकरू आणि प्रेमळ आई यांचे दर्शन घडते तसेच यामध्ये श्यामच्या
आईने श्याम वर केलेले चांगले संस्कार दिसून येतात यामध्ये आईच्या महान त्यागाचे सुसंस्काराचे दर्शन
घडून येते.
यामध्ये श्यामची घरची परिस्थिती अत्यंत हलाखीची असून सुद्धा श्याम वर त्याच्या आईने केलेले
संस्कार हे नावाजण्या जोगे आहेत. आपल्या मुलांवर अपार माया करणारी, त्यांनी सुसंस्कारी बनावे
म्हणून झटणारी पण हे संस्कार उपदेशाच्या रूपात मुलांना न रुजवता स्वत:च्या वागण्यातून व दैनंदिन
छोट्याछोट्या प्रसंगातून मुलांच्या मनावर ते संस्कार बिंबवणारी आणि मुलांना शिस्त लावताना प्रसंगी
कठोर बनणारी ही आदर्श आई आजच्या पिढीतील उगवत्या पिढीसाठीच नव्हे तर त्यांच्या आईबाबांसाठी
प्रेरक ठरेल, हे निश्चित. श्यामची आई हे पुस्तक सुंदर आणि सुरस असून, त्यात साने गुरूजींनी हृदयातील
सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. मातेबद्दल असणाऱ्या प्रेम, भक्ति व कृतज्ञता अशा अपार भावना
श्यामची आई या पुस्तकात साने गुरुजींनी मांडलेल्या आहेत. हे पुस्तक वाचून वाचकांचे डोळे व हृदय
भरून येईल. हे पुस्तक ही एक सत्यकथा आहे. साने गुरूजीं लिखित ‘श्यामची आई’ एक पुस्तक नसून
आई बद्दलचे प्रेम, आदर आणि कृतध्नता व्यक्त करणारा एक ग्रथ आहे. आईचे वैशिष्ट्य हे आहे की,
तिच्या आयुष्याचा क्षण नि क्षण तसेच शारीरिक-मानसिक अंश नि अंश तिच्या बाळाच्यासाठीच असतो.
बालक तळतळून रडत असो वा स्वानंदात रमून खेळत असो, त्याला हृदयाशी कवटाळणे, सर्वतोपरी रक्षण
करणे, हा आईचा स्वभाव आहे. ती तिला ईश्वरी देणगी आहे. आपल्या बालकाची आवड पुरवून त्याचे
जीवन साकारणे, हे तिचे अंगभूत कर्तव्य ती निरपेक्षपणे बजावत राहते. श्यामच्या आईचे श्यामवर केलेले
संस्कार हे अनंत काळासाठी आहे. किंबहूना येणा-या काळात त्याची गरज अधिकाधिक भासणार आहे.
संस्कार म्हणजे नक्की काय? बहुतेकांच्या मते घरी संध्याकाळी शुभंकरोती म्हणणे, मोठयांचा आदर
करणे, खरे बोलणे, स्वच्छतेचे पालन करणे… पण हे संस्कार मुलांमध्ये रूजणार कसे? संस्कार हे एका
पिढीतून दुस-या पिढीत रूजवायचे असतात. संस्कारांचा अनमोल ठेवा साने गुरूजी यांनी ‘श्यामची
आई’च्या रूपाने लिहून ठेवला आहे. ‘श्यामची आई’ पुस्तकावर कितीतरी पिढया संस्कारक्षम झाल्या;

साने गुरुजीनी लिहिलेले ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक कोणत्याही काळात उपयुक्त ठरणारे पुस्तक आहे.
कित्येक पिढ्यांवर सुसंस्कार करण्याचं काम या एका पुस्तकाने केलं. नाशिकला जेलमधे असतांना साने
गुरूजींनी आईच्या आठवणी लिहून काढल्या. साने गुरूजींचे ‘श्यामची आई’ हे काही आत्मचरित्र, कांदबरी
किंवा निबंध नाही. मातेबद्दलच असणार प्रेम, भक्ति व कृतज्ञता यांच्या अपार भावना ‘श्यामची आई’ या
पुस्तकात आहे. हे सुंदर पुस्तक वाचून वाचकांचे डोळे व हृदय भरून येईल. हे पुस्तक म्हणजे त्यानी
लिहीलेल्या आईच्या आठवणीं आणि अंतकरणापासून आईला वाहिलेली श्रघ्दाजंली, हृदयातील सारा
जिव्हाळा यात गुरूजींनी ओतलेला आहे.
यातील काही प्रसंग
1) जसे की श्याम पायाला घाण लागू नये म्हणून जपतोस तसाच मनाला घाण लागू नये म्हणून पण जप
या छोट्या प्रसंगावरून किती सुंदर शिकवण दिली आहे.
२) तसेच मला चोराची आई म्हटलं तर चालेल का? यावरून शाम वर चांगल्या प्रकारचे संस्कार केलेले
दिसून येतात.
३) घरातून पळून जाऊन परत आल्याचा प्रसंग, वडिलांवर रागावणे रुसण्यांचा प्रसंग, नोट चोरून घेण्याचा
प्रसंग, न म्हणता म्हटला असे खोटे बोलण्याचा प्रसंग, पाण्यात पोहण्याचा प्रसंग असे कितीतरी प्रसंग
यामध्ये वर्णन केलेले आहेत. श्यामची आई हे पुस्तक एक सुंदर पुस्तक असून साने गुरुजी यांनी त्यांच्या
मातेबद्दल असणारे प्रेम जिव्हाळा भक्ती आणि कृतज्ञता यामध्ये मांडले असून सदर आत्मचरित्र
वाचताना वाचकांचे डोळे व हृदय भरून येते आईचे वैशिष्ट्य हे आहे की तिच्या आयुष्याचा क्षण निक्षण
तिच्या बाळासाठीच असतो जेव्हा बाळ रडत असते किंवा खेळत असते त्याला हृदयाशी कवठाळणी तसेच
त्याचे रक्षण करणे तिचा स्वभाव झालेला आहे तिला मिळालेली ही ईश्वरी देणगीच आहे.
श्यामची आई हे पुस्तक का वाचावे
श्यामची आई हे पुस्तक वाचताना लक्षात आले की साने गुरुजी चे आई प्रती प्रेम तर होतेच पण मित्र
–मडळी सोबत असलेला स्नेह सुद्धा अपार होता. यातून आईने आपल्या मुलावर कसे संस्कार केले पाहिजेत हे
श्यामची आई या पुस्तका वरुन लक्षात येते. आपल्या लेकराला सगळे काही आले पाहिजे हि त्यामागची धडपड
असते वेळ पडल्यास जबर मार तर त्यानंतर प्रेमाने जवळ घेणे हे सर्व एक आदर्श माताच करू शकते. श्यामची
आई हे पुस्तक आजच्या पिढीसाठी प्रेरणादायी आहे.