वाचन संस्कृती : आक्षेप आणि अपेक्षा

वाचन संस्कृतीचा संबंध एकीकडे प्रत्येकाला व्यक्तिगतरीत्या संवाद- कौशल्य अवगत होऊन प्रत्येकाच्या व्यक्तिगत उन्नतीच्या वाटा मोकळ्या होण्याशी तर दुसरीकडे सभ्य समाजाच्या निर्मितीशी पोहोचतो. ही दोन्ही उद्दिष्टे गाठण्यासाठी पारदर्शकपणे प्रयत्न केल्याशिवाय ही वाचन संस्कृती मजबूत पायावर उभे होणे कठीण आहे. वाचनाचा विकास म्हणजे माणसांचा, समाजाचा सांस्कृतिक विकास असतो. ज्ञानाचा, जाणिवेचा, संवेदनशीलतेचा विकास असतो. वाचन संस्कृतीच्या विकासासाठी म्हणूनच अधिकाधिक व समृद्ध वाचन ही गरजेची आणि आवडीची बाब व्हावी लागेल. वाचन संस्कृती ही इष्ट दिशेने समाज परिवर्तन घडविणारी चळवळ आहे. मुळात वाचन हा केवळ संस्कारच तेवढा नसून संवादाच्या लेखन, वाचन, वक्तृत्व व श्रवण या चार पायाभूत कौशल्यापैकी ते एक अतिशय महत्त्वाचे संवाद विषय कौशल्य देखील आहे. या कौशल्याची वाढ करण्याचे स्वतंत्रपणे प्रशिक्षण देण्याची कोणतीच गरज वाटणारा दबाव जोवर समाजात निर्माण होणार नाही, शिक्षणक्रमांमधून केवळ ‘अवांतर वाचन’ म्हणून नव्हे तर संवाद-साक्षरतेचा भाग म्हणून वाचन हे संवाद कौशल्य कसे आत्मसात करायचे व त्याचे महत्त्व काय हे बिंबविले जात नाही, तोवर सभ्य समाजाच्या निर्मितीच्या या महत्त्वाच्या चळवळीचा पाया व्यापक होणारच नाही.
आजच्या फोर-फाईजीच्या, टच स्क्रीन आणि व्हर्चुअलच्या सानिध्यात मोठ्या होत असलेल्या पिढीवर वाचन संस्कार नाहीत असे म्हणत असताना त्यांना मूळ वाचनानंद कसा देता येईल? इंटरनेट- गुगल- विकिपीडिया- ई- बुक्स आणि सोशल मीडियाच्या माध्यमातून ज्ञानाची तहान भागविणाऱ्या या पिढीला प्रिंट माध्यमाच्या वाचनाकडे वाढविण्यासाठी काही कृतीशील पर्याय उभे राहणे गरजेचे असताना मात्र वाचन संस्कृती वृद्धिंगत करण्याची जबाबदारी प्रामुख्याने ज्यांच्यावर आहे त्यामध्ये शासन, शैक्षणिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक संस्था यांच्यावर या ग्रंथाचे लेखक श्री नरेंद्र लांजेवार यांनी काही आक्षेप नोंदवलेले आहेत व ते रास्तही आहेत. कारण, महाराष्ट्र राज्य शासनाचे ग्रंथालय विषयक धोरण म्हणजे ‘गाव तेथे ग्रंथालय’. महाराष्ट्र राज्य स्थापनेचे सुवर्ण महोत्सवी वर्ष आले आणि गेले तरी ‘गाव तेथे ग्रंथालया’चे स्वप्न पूर्ण झाले नाही. साहित्य-कला आणि संस्कृतीच्या नावावर महाराष्ट्राचे पुरोगामी शासन कोट्यावधी रुपयांच्या चुराळा करत असल्याचा देखावा प्रसारमाध्यमांमध्ये दाखवीत असले तरी ग्रंथ आणि ग्रंथालयाच्या वाचन संस्कृतीची धुरा खांद्यावर घेऊन प्राणपणाने कार्यरत असलेल्या ग्रंथालयीन सेवक कर्मचाऱ्यांना सेवा शर्तीच्या आणि वेतनश्रेणीच्या नावावर गेल्या चार दशकापासून शासनाने या क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांना वाऱ्यावर सोडलेले असून या कर्मचाऱ्यांना आज हलाखीचे जीवन जगावे लागत आहे. मराठी वाचन संस्कृतीला घरघर लागत असताना ती थोड्याफार प्रमाणात जिवंत ठेवण्याचे काम करणाऱ्या सार्वजनिक ग्रंथालय क्षेत्रातील कर्मचारी जिवंत राहिला पाहिजे यासाठी या महाराष्ट्रातील लेखक- वक्ते, विचारवंत, कलावंत, प्रकाशक ओरडताना दिसत नाहीत. अपवादात्मक परिस्थितीमध्ये जे थोडे बहुत लोक या क्षेत्रातील कर्मचाऱ्यांच्या वेतनश्रेणीसाठी बोलताना दिसतात त्यांचा आवाजही फारच क्षीण आहे. महागाई वाढली, शिक्षण, आरोग्य, वाहतूक या सर्व क्षेत्रात प्रचंड खर्च वाढला. परंतु वाचन संस्कृतीच्या समृद्धीसाठी झटणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना वेतनश्रेणी द्यावी अशी सुबुद्धी महाराष्ट्र शासनाच्या ग्रंथालय विभागाला का होत नाही? असा प्रश्न ग्रंथाचे लेखक श्री नरेंद्र लांजेवार विचारतात.
शैक्षणिक संस्थांमध्ये वाचन सुविधा नाहीत. लाखो शाळांमध्ये ग्रंथालयेच नाहीत. दहा टक्के शाळांमध्ये सुद्धा ग्रंथपालाचे पद भरलेले नाही. ग्रंथालयाच्या क्षेत्रात अद्यापही 90 टक्के ग्रंथालयाचे वातावरण 1960 च्या दशकातीलच आहे. इमारतीचा रंग उडालेला, पुरेसे फर्निचर नाही, आल्हाददायक वातावरण नाही, उत्साही कर्मचारी नाही, हवं ते पुस्तक मिळेलच याची खात्री नाही, गर्मीच्या दिवसात थंड हवा तर सोडाच साधे वाचकांना पिण्याचे पाणी मिळत नाही, मच्छरांचा आणि मुतारीचा वास वाचकांचा पिच्छा सोडत नाही, मुबलक प्रकाश नाही, ग्रामीण भागात ग्रंथालय आहे तर वाचक दिसत नाही, वाचक ग्रंथालयात आले तर ग्रंथालय बंद, अनेक वर्षापासून काही कपाटांना वाचकांचा स्पर्शच नाही. जी काही चार-आठ वाचक मंडळी दिसतात तेही रोजचे वर्तमानपत्र चाळण्यासाठी आलेली. यात तरुणांची सर्वत्रच वाणवा…असे आजचे ग्रंथालयाचे सर्वसाधारण चित्र आहे.
सामाजिक परिस्थिती म्हणाल तर कोणीच कोणावर विश्वास ठेवण्याचे योग्यतेचा दिसत नाही. पदोपदी कमिशन एजंटाचा सुळसुळाट आहे.
सांस्कृतिक क्षेत्र म्हणाल तर तेथे जात-धर्म-भाषा-प्रांत यांच्या बाहेर जाऊन काही आस्वादक पातळीवर जगायचे असते याची भानच दिसत नाही.
समाज जर विवेकी तथा सुसंस्कृत आणि अभिरुचिसंपन्न हवा असेल तर समाज घडवण्याची जबाबदारी ही सर्वांचीच असते. यातून कोणाची सुटका नाही. आणि म्हणूनच वाचन संस्कृतीच्या विकासासाठी या ग्रंथाचे लेखक श्री नरेंद्र लांजेवार काही पर्याय देखील सुचवताना आपल्याला दिसतात.
आज सर्वच ग्रंथालयांमध्ये बालवाचकांकडे मोठ्या प्रमाणावर दुर्लक्ष होते. पाश्चिमात्य देशात वय वर्षे २ च्या बालकाला सुद्धा सार्वजनिक वाचनालयाचे सभासद होता येते. आपल्याकडे हा विचारही अनेकांच्या पचनी पडणे कठीण आहे. लहान मुलांसाठी स्वतंत्र दालन, त्यामध्ये चित्रकला, मातीकाम, सोबत पुस्तकांशी खेळणे, बोलकी पुस्तके यांच्या माध्यमातून मुलांना बालपणापासून ग्रंथालय संस्कृतीशी जोडून घेता आले पाहिजे. बालकांसाठी अशी सुविधा असल्यास पालकांनाही ग्रंथालयाचे मेंबर होण्यास रुची निर्माण होईल. आपल्याकडे एका-एका व्यक्तीलाच मेंबर करून घेता येते. पण सार्वजनिक वाचनालयांनी व्यक्तींसोबत संपूर्ण फॅमिलीला वाचक सभासद करून घ्यावे. जेणेकरून कुटुंबातील प्रत्येक व्यक्ती ग्रंथालयाचा सदस्य होईल.
‘राज्य ग्रंथालय संचालनालय हे उच्च व तंत्रशिक्षण विभागाला जोडलेले आहे. या ग्रंथालय खात्याला स्वतंत्र सचिव किंवा कॅबिनेट दर्जाचा मंत्री असावा. या कार्यालयात मोठ्या प्रमाणावर कर्मचाऱ्यांची भर्ती व्हावी. शंभर सार्वजनिक वाचनालयाची तपासणी व वर्षभर त्यांना मार्गदर्शन करण्यासाठी एक तपासणीस अधिकारी व एक कारकून यांच्याकडे स्वतंत्र हाच कार्यभार असावा. यासाठी आज जे कर्मचारी राज्य ग्रंथालय संचालनालयाकडे आहेत, त्यामध्ये तीनपटीने वाढ होणे गरजेचे आहे. असे लेखक सुचवतात.
अमेरिकेच्या लायब्ररी ऑफ काँग्रेसमध्ये दर तीन वर्षांनी एक ब्रीदवाक्य निवडून वाचनसंस्कृतीसाठी कार्य केल्या जाते. उदा. वाचणाऱ्यांचे राष्ट्र (अ नेशन ऑफ रिडर्स), ग्रंथ आम्हास पंख देतात (बुक्स कॅन गीव्ह अस विंगस्), याविषयी अधिक वाचा (रिड मोअर अबाऊट इट), पुस्तके जीवन बदलतात (बुकस् चेंज लाईफ) आपणसुद्धा अशी सुभाषिते निवडून त्यावर वर्ष-दोन वर्षे काम करून खऱ्या अर्थाने वाचन संस्कृतीचे वातावरण तयार करू शकू. असा विश्वास लेखकांना वाटतो.
महाराष्ट्र राज्य शासनाच्या कृषिविभागाचे शेतकरी, आरोग्य विभागाची आरोग्य पत्रिका किंवा माहिती व जनसंपर्क विभागाचे लोकराज्य अशी त्या- त्या विभागांची जी नियतकालिके प्रकाशित होतात, त्याच धर्तीवर महाराष्ट्र राज्य ग्रंथालय संचालनालयाचे ‘राज्यग्रंथालय पत्रिका’ नावाचे मासिक का सुरू करू नये? असे मासिक सुरू झाल्यास तेरा हजार सार्वजनिक ग्रंथालयांना याचा लाभ होईल. प्रत्येक ग्रंथालयात हे मासिक जाते, म्हणून प्रकाशकांच्या जाहिराती मोठ्या प्रमाणात या मासिकाला मिळू शकतात. सोबतच राज्य ग्रंथालय संचालनालय महाराष्ट्रातील प्रत्येक सार्वजनिक ग्रंथालयाच्या संपर्कात या माध्यमातून राहू शकते. आपल्याजवळ असणाऱ्या क्षमतेचा लाभ घेण्याची क्षमता ओळखणारे नेतृत्व या चळवळीला प्रशासकीय अधिकाऱ्यांच्या रूपाने लाभत नाही, ही खरी खंत आहे.
सामान्य वाचकांना आकर्षित करण्यासाठी व त्यांची वाचनवृद्धी वाढविण्यासाठी विविध क्षेत्रांतील सेलीब्रेटींचे ‘रीड पोस्टर्स’ प्रकाशित करावयास हवे. मी हे वाचले, तुम्ही वाचले का? असा संदेश प्रभावीपणे या पोस्टर्सच्या माध्यमातून देता येऊ शकतो. हे पोस्टर्स शाळा, महाविद्यालय तसेच प्रशासकीय कार्यालयांमध्ये सुद्धा लावता येतील. यातून सुद्धा वाचन संस्कृतीचे महत्त्व इतरांना पटवून देता येईल. नॅशनल बुक ट्रस्टच्या वतीने दरवर्षी १४ ते २० नोव्हेंबरच्या वाभ्यान राष्ट्रीय ग्रंथ सप्ताहाच्या निमित्ताने काही पोस्टर्स प्रकाशित होतात. अशीच रीड पोस्टर्स राज्य ग्रंथालय संचालनालयाच्या वतीने प्रकाशित व्हावीत. प्रत्येक जिल्हा मुख्यालयाच्या ठिकाणी असणाऱ्या शासकीय जिल्हा ग्रंथालयाच्या इमारतींचा वापर स्थानिक लेखक-साहित्यिक तथा सांस्कृतिक क्षेत्रातील व्यक्तींना मोफत वाङ्मयीन सांस्कृतिक कार्यक्रमांसाठी करू दिला पाहिजे. जेणेकरून या इमारतींमध्ये वाचक, रसिकांचा राबता सातत्याने राहील. या जनसंपर्कामुळे नवीन वाचक ग्रंथालयांना मिळतील. या जिल्हा ग्रंथालयांमध्ये चित्र-शिल्प प्रदर्शर्नीचे नियमित आयोजन व्हावे तथा नियमितपणे अभिरुची संपन्न फिल्मस् एल.सी.डी. प्रोजेक्टवर दाखविण्याची सुविधा असावी. यातून गंभीर व अभिरुची संपन्न वाचक सातत्याने ग्रंथालयाच्या संपर्कात राहतील व त्यांच्या वाचनाचा फायदा ग्रंथालयात नवीन ग्रंथ खरेदी करण्यासाठी लाभू शकेल. मुळामध्ये सार्वजनिक ग्रंथालयांच्या परिसरामध्ये अशी वातावरणनिर्मिती हवी की, लोक स्वतःहून ग्रंथालयात येऊ इच्छितील, पुस्तके पाहतील, हाताळतील, वाचतील. वाचायला प्रवृत्त करणे आणि ती सवय पुढच्या पिढीपर्यंत झिरपविणे हे काम खऱ्या अथनि ग्रंथालय कर्मचाऱ्यांचे आहे. मागेल त्याला आणि न मागेल त्यालाही पुस्तके देण्याचे तंत्र ग्रंथालयीन कर्मचाऱ्यांनी अवगत केले पाहिजे. यातूनच खऱ्या अथनि वाचक घडणार आहेत.
शासकीय अनुदान न घेताही आज ग्रंथालय सेवा देणाऱ्या काही वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्ती व संस्था वाचन संस्कृती वाढीसाठी प्रयत्न करतात. महाराष्ट्रामध्ये सार्वजनिक वाचनसंस्कृती विकसित होण्यासाठी ठाणे जिल्ह्यातील बदलापूर रेल्वे स्टेशनसमोर बदलापूर सार्वजनिक वाचनालय आहे. येथील जोशी नामक वाचनप्रिय व्यक्तीने या ग्रंथालयाची जी गुणात्मक व वाचकाभिमुख वाढ केली आहे, ती अनुदान घेणाऱ्या सार्वजनिक वाचनालयांसाठी खरोखरच प्रेरक आहे. त्याचप्रमाणे या ग्रंथाचे लेखक श्री नरेंद्र लांजेवार यांनी बुलडाण्याला पुस्तकमैत्री बालवाचनालयाच्या अनुषंगाने शासकीय अनुदान न घेताही वार्डा-वार्डात पन्नास बालवाचनालये लोकसहभागातून अतिशय उत्तमरीत्या सुरू केली आहेत. या बालवाचनालयांपासून प्रेरणा घेऊन महाराष्ट्रातील अनेक गावांमध्ये अशी मोफत बालवाचनांलये काही वाचनप्रेमी लोकांनी सुरू केली आहेत. पुण्याला प्रदीप लोखंडे यांनी ग्रामीण भागात देणगी प्राप्त करून अनेक गावांमधील शाळांमध्ये पेटी ग्रंथालय सुरू केली आहेत. कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान नाशिकच्या वतीनेही वस्ती-वस्तींमध्ये पेटी ग्रंथालय सुरू करण्यात आली आहेत.
आज आधुनिकीकरणाची कास ग्रंथालयांना धरावी लागणार आहे. माहितीतंत्रज्ञानाचा आधार घेऊन नेट-इंटरनेट सेवेसह ग्रंथालयाचे संगणकीकरण करावे लागणार आहे. प्रत्येक ग्रंथालयामध्ये संगणक, इंटरनेट सेवा असणे आज गरजेचे आहे. आपल्या वाचकांच्या संपर्कात राहण्यासाठी ग्रंथालयाच्या वतीने एस.एम.एस. सेवा, वाचनालयाचे फेसबुक, ट्युटरवर अकाऊंटच्या माध्यमातून एका एका वाचनालयाचे सभासद एकमेकांच्या संपर्कात राहू शकतात. मुळात ग्रंथालयामध्ये काम करणारा सेवक वर्ग हा जेवढा कल्पक व वाचनप्रिय असेल तेवढे चांगले दिवस या ग्रंथालयांना येऊ शकतात.
जागतिक मनोविकार तज्ज्ञ डॉ. रॉबर्ट फिलिप यांच्या मते, मानसिक रूग्णांना औषधांच्या गोळ्यांपेक्षा पुस्तकाच्या वाचनाने लवकर गुण येतो. या गुण येण्याच्या पध्दतीला ‘ग्रंथोपचार पध्दती’ म्हणतात. पाश्चिमात्य देशात मनाला उभारी देणारी पुस्तकेच डॉक्टर लोक रुग्णांना वाचण्यास प्रवृत्त करू लागले आहेत. म्हणजेच खऱ्या अर्थाने ‘बुक ऑफ डॉक्टर्स’ हे सर्वांना मान्य होऊ लागले आहे. तरीही, आपल्या देशात सर्वात जास्त उपेक्षित कोणते क्षेत्र राहिले असेल तर ते ग्रंथालयाचे क्षेत्र! याची खंत लेखकाला वाटते.
सार्वजनिक ग्रंथालयाची वाचन संस्कृती ही फक्त राज्य ग्रंथालय संचालनालय किंवा शासन नावाच्या यंत्रणेकडूनच विकसित होईल असे नाही. ज्यांना वाचनाची आवड आहे, त्यांनी आपापल्या गावातील, परिसरातील ग्रंथालयांना मार्गदर्शन करून, कधी पुढाकार घेऊन, काही उचित कार्यक्रमांची आखणी करून वेळ देणे गरजेचे आहे. समाज सुसंस्कृत करण्यासाठी आणि वाचकाभिमुख बनविण्यासाठी शाळा, महाविद्यालये, साहित्यसंस्था, प्रकाशन संस्था आणि प्रसार माध्यमांची सुद्धा ही जबाबदारी आहे.
सार्वजनिक ग्रंथालयांच्या माध्यमातून वाचन संस्कृती वाढविणे हा जगन्नाथाचा रथ आहे. सर्व भिस्त ग्रंथालयावर टाकून चालणार नाही. आपला यात्तील वाटा कुठे आहे? याचा वाचक-लेखक ग्रंथालय कर्मचारी-प्रकाशक- कलावंत-शासनयंत्रणा या सर्वांनीच शोध घ्यावयास हवा अशी रास्त अपेक्षा श्री नरेंद्र लांजेवार या ग्रंथातून व्यक्त करतात.
छोटेखानी वाटणारे हे पुस्तक वाचनसंस्कृतीच्या प्रचार-प्रसार कार्यासाठी मात्र मोठी अनुभवजन्य अशी सामुग्री असून ती सिद्ध करण्यामागे नरेंद्र लांजेवार यांनी बाळगलेली अभिरुचीसंपन्न समाज व नागरिक घडविण्यासाठीची तळमळ अंगी बाळगल्याशिवाय वाचनसंस्कृतीचे असे प्रसारक व प्रचारक तयार होणार नाहीत. ते तयार व्हावेत व त्यांना प्रत्यक्ष कार्याच्या प्रेरणा व मार्गदर्शन मिळावे ह्या दृष्टीने नरेंद्र लांजेवार यांचे हे पुस्तक निश्चितच स्तुत्य व मार्गदर्शक आहे.