Book Reviewed by
Meghavati Vijay Nikam, Alumni, TYBCOM,
MVP’s KSKW Arts, Science & Commerce College, Cidco, Nashik
मला आवडलेले पुस्तक गीता बोध… गेले काही दिवसांपासून, दिवस काय महिन्यांपासून मी एकाच पुस्तकात हरवलेय. त्या पुस्तकाने मला वेड लावले आहे म्हणाना!
खरे तर त्याच्याबद्दल लिहायचे म्हणजे हिंदी म्हणीनुसार,’गागर में सागर भरणा’ असे होईल. त्याचा विषयच इतका गहन, त्याचा आवाका इतका अफाट की काही वाक्ये किंवा दोन- तीन पृष्टांमध्ये त्याबद्दल लिहिणेचे हास्यास्पद ठरले. पानोपानी व आपण शब्दोशब्दी म्हणू या लेखकाने घेतलेले प्रचंड कष्ट आपणास दिसून येतात.
पुस्तकाचा बाह्य आकार, प्रकार, उत्तम छपाई, या गहन विषयाला सोपे करून समजविण्यासाठी दिलेली चित्रे, रेखांकणे आणि लेखकाची सुलभ करून शिकवण्यासारखी भाषा यानेच आपण मोहित होतो. आपल्याला अगदी सामान्य माणसाला देखील तो फार मोठा दर्शनिका नसला तरी पडणाऱ्या कुट प्रश्नांची सोप्या सरळ भाषेत उत्तरे शोधण्यासाठी केलेली उकल, आपले सर्वांचे लाडके पुस्तक व ग्रंथच म्हणा हवे तर. ‘गीता बोध’ याचे लेखक आहेत, श्री. उदय वामन करंजकर.
मी कोण आहे? माझे अस्तित्व काय आहे? मी या जगात का आलो? हे विश्व म्हणजे काय? असे असंख्य प्रश्न कोणाला पडत नाही पण नुसती गीता वाचुन आपल्याला कळते का साधे आजारपण आले, दुःख झाले, अपयश आले, कष्ट करावे लागले तरी आपण सहज विचार करतो, मनात संशयाचे काहूर उठते, प्रश्न! यांचा गुंता वाढत जातो खरेच देव आहे का? असलाच तर तो सर्व व्यवस्थित का करत नाही? आणि तसेच या उलट मला इतके काही देवाने दिले आहे पण तरीही मला काय सलत राहते? समाधान म्हणजे काय? ते कुठे मिळते? कसे मिळते? माणूस एवढाच का जगतो? मृत्यू म्हणजे काय? असेही अनुत्तरीत प्रश्न आपल्याला छळत राहतात आणि नेमक्या याच प्रश्नांची उत्तरे शोधण्याचा प्रवास केलाय, श्री करंजीकरांनी या पुस्तकाचे सर्वात मोठे श्रेय म्हणजे काय? ही फक्त हिंदूंची ‘गीता’ ठरत नाही. ती होते कुठल्याही जाती, पंथ, धर्माच्या, विचारवंत माणसाची नोंदवही. हे पुस्तक वाचायला वयाचेही बंधन नाही जेवढे ते मला भावले तेवढेच ते माझ्या मुलाच्याही पसंतीत उतरले.
गीतेतला अर्थ सांगणारी, त्याचे विषद विवेचन करणारी, त्यातले शास्त्र समजावून सांगणारी अशी अनेक पुस्तके आज उपलब्ध आहेत त्या पुस्तकांमध्ये काय होते की, ते प्रत्येक श्लोकाचा अर्थ समजावत पुढे जातात. या पुस्तकात तसे नव्हे लेखकाने परिश्रमपुर्वक गीतामंथन करून आपल्या समोर लोण्याचा मिठ्ठास गोळा ठेवला आहे. लेखक एकच धारणा परिकल्पना मनात ठेवून, त्या एकाच शब्दाचा संपूर्ण गीतेमध्ये धंडोळा घेता. वानगी दाखल ‘आत्मा’ हा शब्द गीतेत दुसऱ्या अध्यायापासून तेराव्या अध्यायापर्यंत किमान ५१ वेळा आला आहे. पण लेखक त्या सर्वांचा अर्थ आपल्याला एकाच ‘आत्मा’ या प्रकरणात समजावून सांगतो; आणि ते शब्द किंवा धारणा देखील लेखकाने सुज्ञपणे अतिशय तर्कशुद्ध विचार करून, एक एक पाऊल पुढे टाकावे तसे क्रमानुसार आपल्या पुढे आणलेत जसे आधी आत्मा मग ईश्वर. पुढे ब्रम्ह असे एक एक टप्पा आपण ओलांडत जातो. नेहमीच्या पुस्तकात व या पुस्तकात हाच एक मूलभुत फरक आहे. जणू एखादया अनोळखी वाटेवर चालताना स्थानिक लोकांची मदत घेत, अडखळत, चुकत-माकत पुढे जाणे किंवा स्थानिकांच्या मदतीबरोबरच आपल्या जवळ एखादा अचूक नकाशा असणे.
तसेच अनेक पुस्तकांमध्ये अति क्लिष्ट भाषा व दुर्बोध, अवघड विवेचन असते. परंतु पुस्तक अत्यंत मुद्देसूद, नेटके व समजण्यास अतिशय सोपे असे लिहिले आहे. त्यामुळे हे पुस्तक विशेषतः आजच्या अहोरात्र कामात बुडून गेलेल्या व इतर काही अवांतर वाचण्यासाठी वेळच नसलेल्या पिढीला फार उपयुक्त ठरेल, असे वाटते. आजची पिढी जास्त तणाखाली जगत आहे. त्यांचे ताण तणाव कमी करून जीवनाची खरा अर्थ समजविण्यास या पुस्तकाची सोपी, सुटसुटीत, सुबक, चित्रमय भाषा आणि शेवटी ठळक अक्षरांत मुख्य मुद्दे देण्याची लेखकाची कला तरुणांना नक्कीच आकर्षित करते.
लेखकाने एक एक प्रश्न व एक एक धारणा घेत त्यांची उकल करण्याचा स्तुल्य प्रयत्न केला आहे. हे ५४४ पानांचे पुस्तक जरी असेल तर ते वाचतांना मध्येच सोडावेसे वाटत नाही. कारण सामान्यांच्या मनात असलेली ‘गीते ‘ बद्दलची एक अनामिक भीती, एक गुढ, अशांत हुरहूर, गीता कुठून सुरु करायची प्रत्येक श्लोक समजलाच पाहिजे का? एक एक श्लोक वाचूनच गीतेचा अर्थ कळतो का? अशा असंख्य प्रश्नांची उत्तरेदेखील आपण यात मिळवू शकतो. एक एक सोपान चढत कधी आपण उदिष्ट साधतो तेच कळत नाही.
अज्ञान म्हणजे काय? हे देखील लेखक कमी शब्दांत, रेखाचित्रांसह आपल्याला सहज शिकवतो. ही अज्ञानाची तीन क्षेत्रे, पण त्यासोबत ही तीन क्षेत्रे आपसांत कशी संबंधित आहेत, याचे अज्ञान. आपल्याला याचे काही ज्ञान असेलही, पण त्यातल्या मुख्य तत्वांबद्दल आपली धारणा स्पष्ट नसेल असेही होऊ शकते किंवा काही चुकीची धारणा ग्राह्य धरून गैरसमजही करून घेतो.
अशा प्रश्नांना देखील लेखक समर्थपणे हाताळताना दिसतो. एकूण १८ प्रकरणे या पुस्तकात आहेत. यात ‘गीता’ समजून घेताना येणारे अडथळे यापासून, मानवाला लागलेली ज्ञानाची तहान, ब्रम्हविद्या म्हणजे काय, ‘स्व’ म्हणजे कोण, जीव आणि आत्मा यात भेद काय, विश्वरचना, ईश्वर, ब्रम्ह, माझ्या जीवनाची उद्देश काय, योगशास्त्र काय, भोगी कोण, धर्म आणि धर्मरचना विवेकाने वैराग्य, कर्मयोगाने अंतःकरण शुद्ध होईल का, ज्ञानयोगाने मोक्ष, भक्तीयोग, जीवनमुक्ती आणि योगशास्त्राने एकत्रित अवलोकन अशी प्रकरणे समाविष्ट करण्यात आली आहेत. सर्वच टप्प्यांवर प्रभुत्व व ज्ञानसंपादन केल्यावर परमस्थितीवर असणारा ध्यानयोग सुंदर व अचूक विषद केला आहे. ब्रम्ह हा निराकार निर्गुण आहे. सत्चीतानंद स्वरूप म्हणजेच ‘ब्रम्ह’ हे समजविताना लेखक कौशल्याने ‘स्व’ मध्ये समजावून सांगितलेल्या ‘आत्मा’ म्हणजे काय याची सांगड घालतो. सत म्हणजे जे अमर, अपरिवर्तनीय आहे आणि चित म्हणजे जाणीव व आनंद म्हणजे परमावधीचे सुख हे सर्वच जाणतात. पण लेखक अतिशय सिद्धहस्त पणे सूर्याचे उदाहरण देऊन सांगतो.
ज्याप्रमाणे तेज व उष्णता या दोन गुणांनी सूर्याचे स्वरूप भारले आहे. त्याचप्रमाणे सत, चित आनंद हे तिन्ही आत्म्याचे खरे स्वरूप आहे आणि ब्रम्ह स्वतःच कसे हे तिन्ही असून निर्गुण, संपूर्ण, कुठलाही दोष नसणारे, पवित्र, कल्याणकारी स्वरूप आहे, हे आपल्याला लेखक सहजपणे सांगून जातो.
ईश्वराचे अस्तित्व आहे की नाही, हा कोणालाही पडणारा नेहमीचा प्रश्न, पण अगदी साध्या चित्रांनी, भोपळ्यावर वडिलांनी केलेल्या सहिच्या कथेने लेखक ते समजावितो. माया म्हणजे काय, सुष्टीकरता कोण हे देखील? उदाहरण देत लेखक म्हणतो मायाच प्रकृती आहे. माया या चाराचराचे जणू प्रक्षेपण थीएटर मध्ये असलेल्या फिल्म प्रोजेक्टर प्रमाणे ती त्याच्यात पूर्ण फिल्म आहे, पण तिचे प्रकटीकरण झालेले नाही. आणि ते आपणही स्वतःचे प्रक्षेपितही करू शकत नाही. ते जड, अचल, गतिहीन आहे.
त्याला चालविण्यासाठी कोणाची तरी गरज भासते. ते हात असेल तर सिनेमा सुरु होईल. तसेच ‘माया मध्येच’ हे निर्माण कार्य समावले आहे. त्या सृष्टीच्या प्रकटीकरणासाठी ईश्वर आणि ‘ माया’ चा उपयोग करून घेतो. व सृष्टी करता होतो, अशीच त्याची स्थिती करता, नियंता, लयकरता, ही रुपेही लेखक सोपे करून सांगत जातो.
वर म्हटल्याप्रमाणे हे पुस्तक कुठलेही जात पात, वयाचे बंधन ठेवत नाही असे ऐकले आहे की एका २५ वर्षाच्या यवन मुलीने हे पुस्तक वाचले अन् ती भारावून गेली. तील विचारलेल्या सर्व प्रश्नांची उत्तरे तीने दिलीच, पण आपल्या आई वडिलांसाठी विकत ही घेतले, इतके ते सुलभ करण्यात लेखक यशस्वी ठरला आहे. त्याची धाटणी बघून माझा मुलगा गंमतीने म्हणतो हे ‘नवनीत’ डायजेस्ट वरतान आहे अर्थात हा विनोदाचा भाग सोडला तरी त्याचा गर्भीतार्थ असा की अगदी झाडून सकलांनी समजून घ्यावे, असे पुस्तक प्रस्तुत करण्यांचा लेखकाचा प्रयत्न आहे.
शेवटी लेखक, साधना म्हणजे काय, मोक्ष प्राप्ती साठी आपण कसे अडथळे दूर करू शकतो, स्वतःच त्यासाठी काय प्रयत्न करावे, हे सांगताना म्हणतो, या मानवी जीवनात प्रत्येक जीव ही वाट चोखाळू शकतो. जी त्याला जीवन मुक्ती कडे नेते. तो आता कुठे आहे, कसा आहे, हा विचार करण्यासाठी काळजी नाही मुक्तीच्या या वाटेवर तो चालण्याची कधीही सुरुवात करू शकतो त्याचे अंतिम साध्य ‘मोक्ष’ मिळवू शकतो.
उगाचच असे म्हटले जाते जी मुलगी देखणी असते, हुशार नसते खरे तर चुकीचे आहे. हे पुस्तक देखील अत्यंत देखणे असूनही ज्ञान वर्धक, जिज्ञासा पूर्ण करणारे असे झाले आहे किंमत थोडी जास्त वाटते पण, नक्कीच संग्राहय्य आहे. लेखक स्वतः इलेक्ट्रॉनिक इंजिनिअर आहे. लहान वयातच त्यांना जीवनातील मूलभूत प्रश्न पडू लागले आणि त्या ज्ञान बिपासेच्या शोधार्थ ‘गीता’ अध्यायन करू लागले.
त्यांना गिता आणि वेदना मध्ये रस वाटू लागला. आणि सुदैवाने पूज्य स्वामी सत्स्वरूपानंद त्यांना गुरु म्हणून लाभले गेल्या तीस वर्षांपासून ते त्या ज्ञान सागराची खोली शोधण्याच्या प्रयत्नात आहे. अन् बहुदा त्याचा या प्रचंड अभ्यासाची साथ त्यांना आपल्या व्यावसायिक कारकिर्दीत यश मिळवून देण्यास उपयुक्त ठरली. ते आज आय टी. क्षेत्रात तळपताहेत एंटरप्राईज सिस्टीम ग्रुप्स चे ते प्रमुख होते. नुकतेच निवृत्त झालेत. तसेच अनेक मोठमोठ्या प्रबंध, विशेषज्ञ या सारख्या जबाबदाऱ्या कॉर्पोरेट जगतात यशस्वी रित्या सांभाळून पूढे जात असतात.
त्यांचा जन्म १९५५ साली नागपूर येथे झाला. ते आपल्या वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून संगणक व प्रक्षेपण यंत्र तथा मोठ्या पडदयाचा उपयोग करत ‘गीता’ वर प्रवचन ही देतात.
तसेच ते स्वतः एक उत्तम कलाकार आहेत. त्यांची जल रंगाची चित्र दगडी, कांस्य, किंवा इतर शिल्पे अप्रतिम असतात. ते हिमालयाचे जाणू भक्त आहे. हिमालय त्यांना सतत साद घालीत असतो. तेथे ट्रेकिंग साठी जावून तेथील स्थूल चित्र काढतांना जणू ते ध्यानस्त योगी होतात.
त्यांची हीच प्रतिमा त्यांच्या ज्ञानाची डुब त्याचे स्पष्ट विचार यामुळे गीतेच्या गाभ्याला न हलवता त्यातले नेमके मोती तसेच्या तसे वाचका समोर ठेवण्यात ते यशस्वी होतात. ते निर्मळ, तजेलदार, पाणीदार चकाकणारे, स्पटीकासमान मोती सर्व वाचकांना मिळाव, हिच सदिच्छा!
हे पुस्तक इंग्रजी भाषे मध्ये आहे, पण भाषा समजण्यास अत्यंत सोपी आहे.