प्रस्तावना:
गिरीश कुबेर यांचे ” रेनेसोंस स्टेट: महाराष्ट्राच्या निर्मितीचा अकथित इतिहास” हे पुस्तक महाराष्ट्राच्या सामाजिक-राजकीय आणि सांस्कृतिक विकासाचा एक मनोरंजक आणि सखोल शोध आहे. महाराष्ट्र, भारतातील सर्वात प्रभावशाली राज्यांपैकी एक, त्याच्या ऐतिहासिक मुळांपासून ते आधुनिक, प्रगतिशील राज्य म्हणून उदयापर्यंतच्या प्रवासाची ही कथा आहे. कुबेर, एक अनुभवी पत्रकार आणि लेखक, यांनी महाराष्ट्राच्या प्रवासाचे सूक्ष्मपणे वर्णन केले आहे, ज्यात त्याच्या ओळखीला आकार देणाऱ्या प्रमुख व्यक्ती, चळवळी आणि विचारधारांचे योगदान उल्लेखनीय आहे. हा निबंध पुस्तकातील मुख्य विषयांचे, त्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वाचे आणि महाराष्ट्राच्या निर्मितीच्या संदर्भातील त्याच्या प्रासंगिकतेचे विश्लेषण करतो. गिरीश कुबेर हे प्रख्यात भारतीय पत्रकार आणि लेखक आहेत. ते लोकसत्ता या अग्रगण्य मराठी दैनिकाचे संपादक आहेत. कुबेर यांना राजकारण, सामाजिक विषय आणि चालू घडामोडींवरच्या त्यांच्या सखोल लिखाणासाठी ओळखले जाते. पत्रकारितेतील योगदानासाठी त्यांनी अनेक पुरस्कार प्राप्त केले आहेत.
ऐतिहासिक संदर्भ आणि महाराष्ट्राचा उगम:
महाराष्ट्र, त्याच्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशा आणि ऐतिहासिक महत्त्वामुळे, बौद्धिक आणि सामाजिक चळवळींचे केंद्र राहिले आहे. कुबेर यांचे पुस्तक महाराष्ट्राला भारतीय इतिहासाच्या व्यापक संदर्भात ठेवून सुरू होते, आणि त्याच्या बदलाच्या अग्रभागी असलेल्या प्रदेश म्हणूनच्या विशिष्ट स्थानावर भर देतो. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या नेतृत्वाखालील मराठा साम्राज्याने एका विशिष्ट मराठी ओळखीचा पाया घातला, ज्यामध्ये शौर्य, प्रशासकीय कुशलता आणि आपल्या वारशाबद्दलचा गर्व या गुणांना प्राधान्य देण्यात आले. कुबेर यांनी शिवाजीच्या स्वराज्य (स्वराज्य) या दृष्टिकोनाचा उल्लेख केला आहे, जो प्रदेशाच्या स्वायत्तता आणि स्वतंत्रतेच्या आकांक्षांचा आधारस्तंभ बनला.
पुस्तकात ब्रिटिश राजवटीच्या काळातील महाराष्ट्राच्या भूमिकेचाही उल्लेख आहे, ज्या काळात हा प्रदेश ब्रिटिशांविरुद्धच्या प्रतिकाराचे केंद्र बनला. बाळ गंगाधर टिळक, गोपाळ कृष्ण गोखले आणि ज्योतिबा फुले यांसारख्या व्यक्तींनी स्वातंत्र्यलढ्याचे नेतृत्व केले आणि शिक्षण, महिला हक्क आणि जातीय भेदभावाचे निर्मूलन यासारख्या सामाजिक कारणांसाठीही लढा दिला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे एक समावेशक आणि प्रगतिशील समाजाचा पाया घातला गेला.
सामाजिक सुधारणा चळवळींची भूमिका:
या पुस्तकातील सर्वात महत्त्वाचा पैलू म्हणजे महाराष्ट्रातील सामाजिक सुधारणा चळवळींवर लेखकाने केलेला भर. ज्योतिबा फुले आणि त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांनी जातीय व्यवस्थेला आव्हान दिले आणि महिला आणि दलित समुदायांच्या शिक्षणासाठी लढा दिला. सावित्रीबाई फुले यांनी पुण्यात मुलींसाठी पहिले शाळा स्थापन केले, जे लैंगिक समानता आणि सामाजिक न्यायाच्या लढ्यातील एक महत्त्वपूर्ण टप्पा होता. कुबेर यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या योगदानाचेही सखोल विश्लेषण केले आहे, जे भारतीय इतिहासातील एक महान व्यक्तिमत्त्व आहेत.
अस्पृश्यतेचे निर्मूलन आणि सामाजिक समानतेसाठी केलेले त्यांचे प्रयत्न अतुलनीय आहेत. भारतीय राज्यघटनेचा मसुदा तयार करण्यात आंबेडकरांची भूमिका आणि दलित समुदायांच्या हक्कांसाठी केलेले त्यांचे प्रयत्न महाराष्ट्राच्या समतोल समाजाच्या दिशेने असलेल्या प्रवासातील निर्णायक क्षण म्हणून पुस्तकात मांडले आहेत. या सुधारणा चळवळींमुळे केवळ तात्काळ सामाजिक समस्यांचे निराकरण झाले असे नाही, तर महाराष्ट्राच्या राजकीय आणि सामाजिक भूमितीवर परिणाम करणारी चिकित्सक विचारसरणी आणि कार्यकर्तृत्वाची संस्कृतीही निर्माण झाली.
भाषिक पुनर्रचना आणि आधुनिक महाराष्ट्राची निर्मिती:
या पुस्तकाचा एक महत्त्वाचा भाग स्वातंत्र्योत्तर भारतातील राज्यांची भाषिक पुनर्रचना आणि १९६० मध्ये महाराष्ट्राची भाषिक राज्य म्हणून निर्मिती यावर केंद्रित आहे. कुबेर यांनी संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे तपशीलवार वर्णन केले आहे, ज्यामध्ये मराठी भाषिक प्रदेश एकाच प्रशासकीय घटकाखाली आणण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. एस.एम. जोशी, पी.के. अत्रे आणि आचार्य अत्रे यांसारख्या नेतृत्वाखाली ही चळवळ सुरू झाली, ज्यामध्ये जनतेचा मोठ्या प्रमाणात सहभाग होता आणि सांस्कृतिक अभिमानाची भावना होती.
आव्हाने आणि पुढील प्रवास:
हे पुस्तक महाराष्ट्राच्या यशाचा गौरव करत असले तरी, २१व्या शतकात राज्याला सामोरे जाणाऱ्या आव्हानांकडेही लक्ष वेधते. शेतीची संकटे, पर्यावरणीय ऱ्हास आणि राजकीय भ्रष्टाचार यासारख्या समस्यांवर पुस्तकात चर्चा केली आहे. कुबेर यांनी सामाजिक न्याय, समावेशकता आणि शाश्वत विकास या मूल्यांकडे पुन्हा एकदा लक्ष केंद्रित करण्याचे आवाहन केले आहे, ज्यांनी महाराष्ट्राच्या प्रवासाला आकार दिला आहे.
पुस्तकाच्या शेवटी महाराष्ट्र आणि त्याच्या लोकांच्या चिरंतन आत्म्याचे चिंतन केले आहे. कुबेर यांच्या कथनात आशावादाची भावना आहे, आणि राज्याचा समृद्ध इतिहास आणि सांस्कृतिक वारसा हे समकालीन आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी आणि एक उज्ज्वल भविष्य निर्माण करण्यासाठी मजबूत पाया प्रदान करतो, असे त्यांनी स्पष्ट केले आहे.