दत्त संप्रदायचा इतिहास

Review By Kalamkar Kiran Rajaram, Baburaoji Gholap College, Pune
दत्त संप्रदायाचा इतिहास’ या पुस्तकात रां. ची. ढेरे यांनी दत्त संप्रदायाची समग्र माहिती दिली आहे. या पुस्तकात देवतांच्या निर्मितीचा आणि त्याच्या विकासाचा तपशीलवार विचार केला गेला आहे. लेखकाने आदिमानवाच्या मनातील भीती, आश्चर्य आणि कृतज्ञता या भावनांचा उगम पंचमहाभूतांशी जोडला आहे. या भावनांचा विचार करत असताना लेखकाने वृक्ष, वेली आणि पशुपक्षी यांच्या जीवनशैलीचा संदर्भ घेतला आहे. यामुळे दत्त संप्रदायाच्या जडणघडणीच्या शंभराहून अधिक वर्षांच्या इतिहासाची सुस्पष्ट आणि सुसंस्कृत मांडणी करण्यात आलेली आहे.
लेखकाने रामायण आणि महाभारत या ग्रंथांना इतिहास म्हणून मान्यता दिली आहे, आणि त्याचबरोबर प्राचीन सांप्रदायिक पंथ आणि नाथ संप्रदायाशी संबंधित अनेक लेखनाची माहिती दिली आहे. हे पुस्तक अवघ्या साडेतीन वर्षात पहिल्या आवृत्तीतच संपले असल्याने वाचकांची पसंती स्पष्टपणे दिसून येते. यावरून लेखकाच्या कृतकतेचे आणि त्याच्या कामाची किमत वाचकांच्या दृष्टीने किती महत्त्वाची आहे, हे लक्षात येते.
‘दत्त संप्रदायाचा इतिहास’ हे पुस्तक श्री नरसिंह सरस्वती: चरित्र आणि परंपरा या पुस्तकाचे आधुनिक रूप मानले जाऊ शकते. या पुस्तकात दत्तावताराचे रहस्य, दत्तोपासना, श्री नरसिंह सरस्वती यांचे जीवन आणि कार्य, दत्तोपासक साधुसंत, महाराष्ट्र बाहेरील दत्तोपासना, चार प्रमुख दत्तक्षेत्र आणि दत्तपरंपरेवर सुस्पष्ट माहिती दिली आहे. यामुळे हे पुस्तक दत्त संप्रदायाच्या अभ्यासासाठी महत्त्वपूर्ण ठरते.
लेखकाने दत्तात्रयाच्या अवताराचे स्वरूप विष्णूसारखे असले तरी, त्याच्या अवताराचा तात्त्विक दृष्टिकोन जटाधारी अवधूत दिगंबर जोगी असा दिला आहे. मार्कंडेय पुराणातील दत्तात्रयाच्या अवतराचा संदर्भ घेतल्याने ते अधिक स्पष्ट होते. या संदर्भात त्यांनी नाथ संप्रदायाची चिंतनीयता, उपनिषदातील गोरक्ष पदनिष्ठ आणि योगप्रणालीशी त्याचे जुळवून दिले आहे.
‘दत्त उपासक साधुसंत’ या भागात लेखकाने नरसिंह सरस्वतीच्या गमनानंतर हिमालयातील तपाचे महत्त्व, जनार्दन स्वामी यांची माहिती आणि एकनाथ आणि दासोपंत यांच्या आध्यात्मिक योगदानाचे सखोल विवेचन केले आहे. दासोपंतांनी आंबेजोगाई येथे संप्रदायाचे काम कसे केले, हे देखील लेखकाने विस्तृतपणे दाखवले आहे. रां. ची. ढेरे यांनी दासोपंतांच्या कुटुंबीय आणि आध्यात्मिक कार्याचे विवेचन करताना आंबेजोगाईच्या इतिहासातील त्यांचा उल्लेखही केला आहे.
तसेच, या पुस्तकात महाकवी मुक्तेश्वर यांचे योगदान आणि मराठी शारदेचे महत्त्व देखील वाचकांना समजावून दिले आहे. प्राचीन मराठी साहित्य आणि संस्कृतीच्या अभ्यासामध्ये या पुस्तकाचे विशेष महत्त्व आहे. लेखकाने गिरणार येथील दत्तोपासकांच्या आठवणी, त्यांचे आध्यात्मिक कार्य आणि विवेक सार ग्रंथाच्या संदर्भात सांगितलेले विचार हे देखील पुस्तकातील मौल्यवान टाच आहेत.
लेखकाने या पुस्तकात एका महत्त्वपूर्ण मुद्द्याचा उल्लेख केला आहे की, दत्त संप्रदायाच्या इतिहासाची आणखी गहनतेने आणि सखोलतेने अभ्यास होण्याची आवश्यकता आहे. यामुळे या क्षेत्रात संशोधनाची नवी दिशा खुली होईल आणि दत्त संप्रदायाच्या विविध पैलूंवर अधिक प्रकाश पडेल.