भगवद्गीता, जी महाभारताच्या भीष्मपर्व मध्ये येते, एक पवित्र ग्रंथ आहे जो जीवन, धर्म आणि आध्यात्मिक ज्ञान यावर मार्गदर्शन करतो. गीतेमध्ये १८ अध्याय आणि ७०० श्लोक आहेत, जे भगवान श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला युद्धभूमीवर उपदेश केले होते.
परिस्थिती आणि पार्श्वभूमी:
महाभारत युद्धाच्या कौरव आणि पांडव सैन्यांच्या दरम्यान, अर्जुन शत्रुपक्षात आपल्या नातेवाईकांना पाहून मानसिक द्वंद्वात सापडतो. कर्तव्य आणि आप्तबंध यामध्ये अडकलेला अर्जुन, मोह आणि नैराश्याने ग्रस्त होतो आणि युद्ध न करण्याचा निर्णय घेतो. त्यावेळी भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला धर्म, कर्म, भक्ती आणि ज्ञान याचे दिव्य तत्त्वज्ञान देतात, जे भगवद्गीता म्हणून ओळखले जाते.
मुख्य तत्त्वे आणि शिकवण:
कर्मयोग (कर्माचा मार्ग)
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला कर्मयोग शिकवतात – कर्म करताना त्यागाची भावना बाळगावी आणि फळाची अपेक्षा न ठेवता निष्काम भावाने कर्म करावे.
“कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।“
म्हणजेच, मनुष्याचा अधिकार कर्मावर आहे, फळावर नाही. म्हणूनच कर्म करत राहणे हेच आपले धर्म आहे.
भक्तियोग (भक्तीचा मार्ग)
भगवान सांगतात की, जो संपूर्ण भक्तिभावाने ईश्वराची आराधना करतो त्याला ईश्वर प्राप्ती होते. अर्जुनाला स्पष्ट केले की, भक्ती हा सर्वात श्रेष्ठ मार्ग असून तो ईश्वरप्राप्तीसाठी सहजसोपा आहे.
“मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु।“
म्हणजे, मनाने आणि भावनेने माझी भक्ती कर, मला समर्पित हो, मी तुला मुक्त करीन.
ज्ञानयोग (ज्ञानाचा मार्ग)
भगवान श्रीकृष्ण अर्जुनाला सांगतात की, आत्म्याचे स्वरूप शाश्वत आहे. जन्म आणि मृत्यू हे शरीराला लागू होतात, आत्मा अमर आहे. सत्य ज्ञान आत्मबोधातून प्राप्त होते.
“न जायते म्रियते वा कदाचिन्…”
म्हणजेच आत्मा कधीही जन्मत नाही किंवा मरत नाही, तो अविनाशी आहे.
स्वधर्माचे पालन
गीतेमध्ये सांगितले आहे की, प्रत्येकाने आपला स्वधर्म निष्ठेने आणि प्रामाणिकपणे पाळला पाहिजे. दुसऱ्याचा धर्म स्वीकारण्यापेक्षा, स्वतःच्या धर्मानुसार कृती करणे अधिक श्रेष्ठ आहे.
“श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्।“
स्वतःचा अपूर्ण वाटणारा धर्मही दुसऱ्याच्या उत्तम धर्मापेक्षा श्रेष्ठ आहे.
योग आणि समत्व बुद्धी
भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला समत्व बुद्धीचे महत्त्व सांगितले आहे. जीवनात सुख-दुःख, जय-पराजय समान भावनेने स्वीकारले पाहिजे.
“समत्वं योग उच्यते।“
म्हणजेच, समत्व भाव ठेवणे हेच योग होय.
ईश्वरावर श्रद्धा आणि संपूर्ण समर्पण
भगवान सांगतात की, जो संपूर्ण समर्पणाने ईश्वरावर श्रद्धा ठेवतो, त्याला मोक्षाची प्राप्ती होते. मन, बुद्धी आणि कर्म ईश्वराला अर्पण केल्याने दुःखातून मुक्ती मिळते.
“सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।“
सर्व धर्म सोडून फक्त माझ्या शरण ये, मी तुला मुक्त करेन.
भगवद्गीतेचे जीवनातील महत्त्व:
गीता केवळ धार्मिक ग्रंथ नसून ती जीवन जगण्याचा एक संपूर्ण मार्गदर्शक आहे. ती आपल्याला संकटांमध्ये स्थिर राहण्याचा, योग्य निर्णय घेण्याचा आणि आत्मबोध प्राप्त करण्याचा संदेश देते. गीतेच्या शिकवणुकीने मानसिक शांती, नैतिक मूल्ये आणि जीवनाचे उच्च उद्दिष्ट प्राप्त करता येते.
निष्कर्ष:
भगवद्गीता आपल्याला जीवनाचे सत्य समजावते – कर्तव्य, निस्वार्थ कर्म, भक्ती आणि ज्ञानाचा समतोल ठेवून मुक्तीची वाटचाल कशी करावी याचा मार्ग दाखवते. गीता हे केवळ युद्धभूमीवर अर्जुनाला दिलेले उपदेश नसून संपूर्ण मानवजातीसाठी जीवन जगण्याचे तत्वज्ञान आहे.