महाराष्ट्र संस्कृतिकोष

Book review : Kumpavat Ashakanwar Laxmansingh, MGV’s Loknete Vyankatrao Hiray Arts, Science and Commerce College Panchvati, Nashik

राज्याच्या सांस्कृतिक गौरवाचा शब्दकोश: एक अमूल्य धरोहर
डॉ. दुरगा दीक्षित यांच्या “महाराष्ट्र संस्कृतकोष” संपादन कार्याचा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण पैलू म्हणजे त्यांनी संस्कृती, भाषा आणि साहित्य या क्षेत्रातील विविध संज्ञांची, शब्दकोशाची आणि परिभाषांची संकलन प्रक्रिया अत्यंत नीट आणि शास्त्रबद्ध पद्धतीने केली. त्यांच्या कामामुळे मराठी भाषा आणि संस्कृतीला एक ठोस शास्त्रीय आधार प्राप्त झाला आहे.
“महाराष्ट्र संस्कृतकोष” हे एक अत्यंत व्यापक आणि सखोल प्रकल्प आहे, ज्यात महाराष्ट्रातील विविध सांस्कृतिक आणि भाषिक वैशिष्ट्यांचा समावेश आहे. हे कोष राज्याच्या सांस्कृतिक वारशाला समर्पित आहे आणि त्याचा उद्देश म्हणजे महाराष्ट्रातील लोकजीवन, परंपरा, कला, शास्त्र, धर्म, संस्कृती आणि साहित्य यांमध्ये असलेल्या विविध आयामांचे सुसंगत शब्दकोशात्मक रूपांतरण करणे.
डॉ. दीक्षित यांची कार्यशैली ही अत्यंत शिस्तबद्ध होती. त्यांनी प्रत्येक शब्दाच्या मुळाशी जाऊन त्याचा ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि भाषिक संदर्भ समजून घेतला आणि त्यानुसार त्याची स्पष्ट व्याख्या दिली. या कार्याच्या माध्यमातून त्यांनी संस्कृत आणि प्रादेशिक भाषांच्या परंपरेतून आलेल्या शब्दांची आणि त्यांचे बदललेले संदर्भ यांचा अभ्यास केला.
याशिवाय, डॉ. दीक्षित यांनी या कोषात महाराष्ट्राच्या विविध सांस्कृतिक घटकांचा आणि परंपरांचा छाननी करताना समाजातील विविध स्तरांतील भाषेचा उपयोग, विविध धार्मिक संप्रदायांची भाषाशास्त्रविषयक परिभाषा, तसेच कलेच्या विविध प्रकारांची विशद मांडणी केली. त्यांनी शब्दकोषाच्या परिभाषांची मांडणी करतांना त्या त्या शब्दाच्या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक उगमाचा अभ्यास केला.
या कोषाचे संपादन करतांना त्यांनी महाराष्ट्राच्या विविध भागातील तज्ञांची, विद्वानांची, आणि अभ्यासकांची मदत घेतली. त्यामुळे या कोषाच्या निर्मितीला व्यापक आधार मिळाला. डॉ. दीक्षित यांनी एकच शब्द न उचलता, त्या शब्दाशी संबंधित असलेली सर्व पारंपारिक माहिती एकत्र केली.
“महाराष्ट्र संस्कृतकोष” या प्रकल्पाच्या माध्यमातून महाराष्ट्राची सांस्कृतिक धरोहर आणि भाषिक परंपरा आजच्या आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी जतन झाली आहे. डॉ. दुरगा दीक्षित यांच्या या कार्यामुळे मराठी भाषेचा गर्व, समृद्धी आणि परंपरा आजच्या काळात अधिक महत्त्वाची ठरली आहे. त्यांच्या या योगदानामुळे त्या-त्या क्षेत्रातील अज्ञात गोष्टींना समजून घेतले गेले आणि नव्या पिढ्यांसाठी एक नवा मार्गदर्शन मिळालं.
सारांश, डॉ. दुरगा दीक्षित यांच्या कार्याचे महत्त्व केवळ शास्त्रीयदृष्ट्या नव्हे, तर सांस्कृतिक आणि सामाजिक दृष्टीने देखील अत्यंत मोठे आहे. त्यांच्या अथक परिश्रमाने आणि समर्पणाने “महाराष्ट्र संस्कृतकोष” हे एक अमूल्य ठेवा म्हणून
डॉ. दुरगा दीक्षित यांनी “महाराष्ट्र संस्कृतकोष” हे महत्त्वाचे कार्य संपादित केले आहे. त्यांचा या कार्यातील सहभाग अत्यंत महत्त्वाचा आहे कारण या कोषाद्वारे महाराष्ट्रातील संस्कृती, भाषा, साहित्य, कला, धर्म आणि इतर पारंपारिक गोष्टींचा शोध आणि संग्रह केला गेला आहे.
“महाराष्ट्र संस्कृतकोष” मध्ये महाराष्ट्रातील विविध शास्त्रांची, कलेची, साहित्याची, आणि भाषेची समग्र माहिती दिली गेली आहे. कोषाचा उद्देश म्हणजे राज्यातील संस्कृतीला एक ठोस आधार देणे, तसेच भाषेतील विविधतांचे आणि सखोलतेचे महत्त्व उंचावणे.

कोशाची रचना आणि विषय:
हा कोश अनेक खंडांमध्ये विभागलेला आहे. प्रत्येक खंडात महाराष्ट्राच्या संस्कृतीच्या एका विशिष्ट पैलूचा सखोल अभ्यास करण्यात आला आहे. उदाहरणार्थ, धर्म, कला, साहित्य, लोककला, सणवार, परंपरा, इतिहास, भूगोल इत्यादी विषयांवर सविस्तर माहिती देण्यात आली आहे.
कोशाची वैशिष्ट्ये:
• ऐतिहासिक संदर्भ: महाराष्ट्राच्या संस्कृतीचा काळानुसार विकास या कोशाच्या माध्यमातून स्पष्टपणे समजतो.
• विविध स्त्रोतांचा वापर: प्राचीन ग्रंथ, शिलालेख, चित्रकला, वास्तुकला, लोकगीते, दंतकथा इत्यादी विविध स्त्रोतांचा वापर करून माहिती संकलित करण्यात आली आहे.
• तथ्यात्मक माहिती: सर्व माहिती सत्य आणि तथ्यात्मक असून, त्याचे संदर्भही दिलेले आहेत.
• भाषाशैली: सोपी आणि सहज समजण्याजोगी भाषाशैली वापरल्यामुळे हा कोश सामान्य वाचकांसाठीही उपयुक्त ठरतो.
• चित्रे आणि नकाशे: कोशातील माहिती अधिक स्पष्ट करण्यासाठी चित्र आणि नकाशांचा वापर करण्यात आला आहे.
कोशाचे महत्त्व:
• शैक्षणिक साधन: हा कोश विद्यार्थी, शिक्षक, संशोधक आणि इतिहासप्रेमींसाठी एक अमूल्य साधन आहे.
• सांस्कृतिक जागृती: हा कोश महाराष्ट्राच्या संस्कृतीबद्दल जनजागृती निर्माण करण्यास मदत करतो.
• सांस्कृतिक वारसाचे संवर्धन: हा कोश महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारसाचे संवर्धन करण्यास मदत करतो.