श्रीमद् भागवत गीता

“श्रीमद्भगवद्गीता जशी आहे तशी”
(श्रील ए.सी. भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद)
“श्रीमद्भगवद्गीता जशी आहे तशी” हे जगप्रसिद्ध ग्रंथकार आणि कृष्णभक्तीच्या प्रचारासाठी समर्पित असलेल्या श्रील ए.सी. भक्तिवेदांत स्वामी प्रभुपाद यांचे एक कालजयी पुस्तक आहे. या ग्रंथामध्ये श्रीमद्भगवद्गीतेचा शब्दशः अर्थ, त्याचा अध्यात्मिक संदेश, आणि भक्तीयोगाचा गाभा मांडण्यात आला आहे. हा ग्रंथ इस्कॉन (इंटरनॅशनल सोसायटी फॉर कृष्णा कॉन्शियसनेस) संस्थेचे मुख्य शास्त्र असून, तो गीतेच्या अभ्यासकांना आणि भक्तांना मार्गदर्शन करणारा मानला जातो.
________________________________________
पुस्तकाचा हेतू
श्रीमद्भगवद्गीता ही हिंदू धर्माचे एक महत्त्वाचे ग्रंथ असून, ती केवळ धर्मग्रंथ नसून, जीवनाचे शाश्वत तत्वज्ञान स्पष्ट करणारी आहे. श्रील प्रभुपाद यांनी या ग्रंथाचा उद्देश स्पष्ट करताना सांगितले आहे की गीता केवळ बौद्धिक अभ्यासासाठी नाही, तर ती जीवन जगण्याचा एक मार्ग आहे. त्यांनी गीतेच्या श्लोकांचा अर्थ भक्तीयोगाच्या परिप्रेक्ष्यातून उलगडून दाखवला आहे. त्यांच्या मते, गीतेचा अंतिम संदेश म्हणजे भगवंताशी पूर्ण भक्तीने जोडले जाणे, ज्याद्वारे मानव जीवनाचे अंतिम ध्येय साध्य करता येते.
गीतेचे महत्त्व अध्यात्मिक दृष्टिकोनातून समजावण्याबरोबरच, प्रभुपादांनी तिचा जीवनातील व्यवहार्य अंगांनी कसा उपयोग करता येईल, हे देखील स्पष्ट केले आहे. जीवनातील दुःख, द्वंद्व, आणि भ्रम यावर विजय मिळवण्यासाठी गीतेचा उपदेश कसा मार्गदर्शक ठरतो, हे त्यांनी सविस्तर वर्णन केले आहे.
________________________________________

ग्रंथाची रचना
“श्रीमद्भगवद्गीता जशी आहे तशी” या पुस्तकाची रचना तीन मुख्य भागांत केली गेली आहे:
1. मूळ संस्कृत श्लोक: प्रत्येक श्लोक मूळ संस्कृत भाषेत दिला गेला आहे, ज्यामुळे गीतेच्या प्राचीन स्वरूपाचा अनुभव वाचकांना मिळतो. मूळ श्लोकांचे उच्चारण आणि त्यांचा स्वरूप सहजरीत्या समजण्यास मदत होते.
2. अनुवाद: श्रील प्रभुपाद यांनी श्लोकांचा इंग्रजीत सरळ अर्थ दिला आहे, ज्यामुळे मूळ अर्थ वाचकांसमोर स्पष्ट होतो. हा अर्थ सुटसुटीत असून, त्यात कोणतीही अडचण किंवा गुंतागुंत नाही.
3. तात्त्विक भाष्य (पूरक स्पष्टीकरण): प्रभुपाद यांनी प्रत्येक श्लोकावर सखोल टिप्पणी दिली आहे, ज्यामध्ये भगवद्गीतेच्या तत्त्वज्ञानाचा सुसंगत आणि भक्तिमय अर्थ उलगडून दाखवला आहे. त्यांनी महत्त्वाचे संदर्भ “भागवत पुराण” आणि इतर वैष्णव ग्रंथांमधून दिले आहेत, ज्यामुळे वाचकांना गीतेचा व्यापक संदर्भ समजतो. या भाष्यांमधून गीतेचा गाभा अधिक सखोलपणे समजतो.
________________________________________
भगवद्गीतेतील मुख्य तत्त्वज्ञान
श्रील प्रभुपाद यांनी या ग्रंथामध्ये गीतेच्या तीन मुख्य योग प्रकारांवर विशेष भर दिला आहे:
1. कर्मयोग: कर्म करताना निष्कामता कशी राखावी, याचा अर्थ त्यांनी भगवान श्रीकृष्णाच्या उपदेशांच्या माध्यमातून स्पष्ट केला आहे. प्रभुपादांच्या मते, कर्मयोग केवळ कर्म करण्यावर भर देत नाही, तर कर्माची फळे भगवंताला अर्पण करण्याचा उपदेश करतो. कर्मयोग म्हणजे जीवनातील कर्तव्य पार पाडताना, त्याचा अहंकार किंवा फळाचा मोह न करता भगवंताच्या चरणी समर्पित राहणे.
2. ज्ञानयोग: आत्मा, देह, आणि आत्म्याचे शाश्वत स्वरूप यावर प्रभुपादांनी गीतेच्या भाष्याच्या माध्यमातून जोर दिला आहे. आत्मा हा देहापेक्षा वेगळा आहे, आणि तो शाश्वत आहे, हे तत्त्वज्ञान वाचकाला अध्यात्मिकदृष्ट्या जागृत करते. आत्मज्ञान आणि आत्मस्वरूप यांची जाणीव होणे, हीच ज्ञानयोगाची खरी ओळख आहे. प्रभुपादांनी यामध्ये जीवात्मा आणि परमात्मा यांच्यातील नाते सखोलपणे समजावले आहे.
3. भक्तियोग: प्रभुपाद यांच्या मते, गीतेचा खरा गाभा भक्तियोग आहे. भगवंताच्या प्रति पूर्ण समर्पण आणि भक्ती हीच मोक्षप्राप्तीचा मार्ग आहे. “सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज” (गीता 18.66) या श्लोकाचा अर्थ त्यांनी भक्तियोगाच्या प्रकाशात उलगडला आहे, ज्यात भगवंताशी निःस्वार्थ प्रेम आणि पूर्ण विश्वास ठेवण्याचे महत्त्व स्पष्ट केले आहे. भक्तियोगाच्या माध्यमातून व्यक्ती स्वतःच्या अहंकारापासून मुक्त होऊन, शाश्वत प्रेमाच्या मार्गावर प्रवास करू शकतो.
________________________________________
भक्तियोगाचा दृष्टिकोन
या ग्रंथातील सर्वात महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे भक्तियोगाचा प्रचार. प्रभुपाद यांनी गीतेला एक सार्वत्रिक ग्रंथ म्हणून मांडले आहे, जो केवळ हिंदूंसाठी नाही, तर संपूर्ण मानवतेसाठी आहे. त्यांच्या मते, भगवद्गीतेचा उद्देश हा भगवंताशी प्रेमळ नाते निर्माण करणे आहे.
त्यांनी भक्तियोगामध्ये श्रीकृष्णाला परम सत्य, परमेश्वर, आणि सर्व जगाचा आधार मानले आहे. भगवंताची भक्ती ही आत्मशांती, समाधान, आणि मोक्षप्राप्तीचा मार्ग आहे, हे त्यांनी पुन्हा पुन्हा अधोरेखित केले आहे. प्रभुपादांच्या भाष्यांमधून वाचकांना गीतेचा गहन भक्तिमय दृष्टिकोन सुस्पष्ट होतो.
भक्तियोगाच्या प्रचारामध्ये त्यांनी नामस्मरण, भगवंताचे गाणे, आणि त्याची कथा ऐकण्याला विशेष महत्त्व दिले आहे. यामुळे व्यक्तीचे मन शुद्ध होते आणि त्याचा अध्यात्मिक विकास घडतो.
________________________________________
भाषा आणि शैली
प्रभुपाद यांनी लिहिलेल्या या पुस्तकाची भाषा अत्यंत सुस्पष्ट आणि सर्वसामान्यांना समजण्याजोगी आहे. इंग्रजी भाषेत लिहिलेले असूनही, त्याचा आशय इतका सरळ आहे की त्याचे अनुवाद जगभरातील विविध भाषांमध्ये झाले आहेत.
त्यांची शैली वाचकांना थेट मार्गदर्शन करणारी आहे. ते केवळ तत्त्वज्ञान स्पष्ट करत नाहीत, तर जीवनातील अडचणींवर प्रकाश टाकत त्या सोडवण्याचे मार्गही सुचवतात. त्यांनी गीतेचे संदेश केवळ शास्त्रीय दृष्टिकोनातून सादर केले नाहीत, तर त्या संदेशांना प्रत्यक्ष जीवनात कसे लागू करता येईल, याचा विचार केला आहे.
________________________________________
सकारात्मक बाजू
1. संपूर्ण दृष्टिकोन: गीतेचा अर्थ आणि त्यातील संदेश अतिशय सखोल पद्धतीने समजावून सांगितला आहे.
2. भक्तियोगाचा भर: भगवद्गीतेचा मूळ संदेश भक्तियोग आहे, हे ठामपणे सांगून वाचकाला त्याचा अनुभव घेण्यास प्रोत्साहित केले आहे.
3. संदर्भांचा वापर: प्रभुपाद यांनी वैष्णव ग्रंथ आणि इतर शास्त्रांचा संदर्भ देऊन गीतेचा अर्थ अधिक सुस्पष्ट केला आहे.
4. सर्वांसाठी उपलब्ध: गीता केवळ तत्त्वज्ञांसाठी नसून, सामान्य माणसालाही समजेल अशा सोप्या भाषेत मांडण्यात आली आहे.
________________________________________
मर्यादा
1. भक्तियोगाचे आधिक्य: काही समीक्षकांच्या मते, प्रभुपाद यांनी गीतेच्या इतर योग प्रकारांवर तितका भर न देता भक्तियोगावर अधिक लक्ष केंद्रित केले आहे.
2. वैष्णव विचारधारेचा प्रभाव: पुस्तकाचा दृष्टिकोन वैष्णव परंपरेशी जोडलेला असल्यामुळे इतर तत्त्वज्ञानात्मक दृष्टिकोनांना समाविष्ट करण्यात मर्यादा आली आहे.
________________________________________
वाचकांवर होणारा परिणाम
हे पुस्तक वाचल्यानंतर वाचकाला भगवद्गीतेचा खरा गाभा आणि तिच्या उपदेशांचा गहन अर्थ समजतो. विशेषतः, भगवंताशी प्रेमळ नाते जोडण्याची प्रेरणा वाचकांना मिळते. पुस्तक वाचताना वाचकाला आत्मपरीक्षण करण्याची संधी मिळते आणि जीवनाचा खरा उद्देश समजतो.
गीतेतील तत्वज्ञान केवळ तत्त्वज्ञांसाठी नाही, तर सामान्य जीवन जगणाऱ्या व्यक्तीलाही उपयुक्त आहे, हे प्रभुपाद यांनी सिद्ध केले आहे.
________________________________________
निष्कर्ष
“श्रीमद्भगवद्गीता जशी आहे तशी” हे पुस्तक केवळ एक ग्रंथ नसून, जीवनाचे मार्गदर्शन करणारे दीपस्तंभ आहे. श्रील प्रभुपाद यांनी गीतेचा शाश्वत संदेश भक्तियोगाच्या माध्यमातून जगापर्यंत पोहोचवण्याचा प्रयत्न केला आहे.
हे पुस्तक केवळ गीतेचा अभ्यास करणाऱ्यांसाठी नाही, तर जीवनाचा अर्थ शोधणाऱ्या प्रत्येकासाठी उपयुक्त ठरते. गीतेचे सखोल आणि आध्यात्मिक अर्थ समजून घेण्यासाठी, हे पुस्तक प्रत्येकाने वाचले पाहिजे.
एकंदरीत, “श्रीमद्भगवद्गीता जशी आहे तशी” हे भगवद्गीतेचा भक्तिमय परिप्रेक्ष्यातून अभ्यास करू इच्छिणाऱ्या प्रत्येकासाठी अनमोल ठरते.

५००० वर्षांपूर्वी २५ डिसेंबर ह्या दिवशी श्रीकृष्णाने अर्जुनाला गीता सांगितली. यात एकूण १८ अध्याय व ७०० श्लोक आहेत. भारतीय या ग्रंथाला पवित्र धर्मग्रंथ समजतात. त्यामुळे न्यायालयात गीतेवर हात ठेवून शपथ घेण्याची प्रथा पडली आहे.
भगवद्गीता हा हिंदुस्थानातला अतिशय महत्त्वाचा व मानवी इतिहासातल्या ग्रंथांपैकी अतिशय तत्त्वज्ञानावर आधारलेला महत्त्वाचा संदर्भग्रंथ आहे. हा ग्रंथ संस्कृत भाषेत काव्यस्वरूपात लिहिलेला आहे. ‘महाभारत’ या महाकाव्याचा एक भाग असलेला हा ग्रंथ १८ अध्यायांचा (७०० श्लोक) आहे. महाभारतातल्या महायुद्धाच्या वेळेस भगवान श्रीकृष्णांनी गीता अर्जुनास मार्गदर्शन स्वरूपात सांगितली, असे महाभारताच्या कथेत म्हणले आहे. हिंदू (वैदिक) धर्माच्या मते भगवान श्रीकृष्ण हे भगवान विष्णूंचे स्वरूप मानले जातात. हा ग्रंथ मानवाला परमोच्च ज्ञान देतो आणि जीवन कसे जगावे यांचे मार्गदर्शन करतो असे मानले जाते. सामान्यजनांमध्ये भगवत्-गीता, ‘गीता’ या नावाने ओळखली जाते.

अर्जुनाला श्रीकृष्ण गीता सांगत असल्याचे दर्शवणारे कुरुक्षेत्र येथील शिल्प
कुरुक्षेत्रावर रणांगणामध्ये युद्धाच्या सुरुवातीला सांगितली गेलेली गीता हा श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्यातला संवाद असून त्यामध्ये श्रीकृष्णाने अर्जुनाच्या शंकांचे निरसन केले आहे. विविध उदाहरणे आणि उपमांचा आधार घेत श्रीकृष्णाने अर्जुनाला योग आणि वेदान्त यांबद्दल मार्गदर्शन केले आहे. यामुळे हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाचा मार्गदर्शकपर ग्रंथ आणि मानवी जीवनाचे तत्त्वज्ञान सुखकर करण्याकरता उपयुक्त ठरेल असा संदर्भग्रंथ असे गीतेचे स्वरूप आहे. जगातील विविध देशांतले व विविध धर्मांतले असंख्य तत्त्ववेत्ते, शास्त्रज्ञ आणि विचारवंत यांनी या ग्रंथाबद्दल कायमच गौरवोद्गार काढले आहेत आणि मानवी जीवनाच्या अथांग सागरामधे गीतेला दीपस्तंभाचे स्थान दिले आहे.

भगवद्गीतेत असे सांगितले गेले आहे की, गीता सांगत असताना भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला स्वतःचे विश्वरूप दर्शन दाखविले आणि त्याला तो देव असल्याचे पटवले. (श्रीकृष्णाने असे विश्वरूपदर्शन बालपणी यशोदामातेला आणि वृद्धापकाळी उत्तंक ऋषीलाही दाखविले आहे!)

भारतीय संस्कृतीमधे गीतेचे स्थान इतके महत्त्वाचे आहे की गीतेला ‘योगोपनिषद’ किंवा ‘गीतोपनिषद’ ही म्हणले जाते आणि तिला उपनिषदांचा दर्जा दिला जातो. गीता उपदेशपर असल्याने आणि ती उपनिषदांचा अर्थ सांगत असल्याने तिला ‘उपनिषदांचे उपनिषद’ असेही म्हणले जाते. गीतेतील ज्ञानामुळे माणसाला अत्युच्च समाधान आणि आनंद मिळतो व त्याचप्रमाणे मोक्षाचा मार्ग सापडण्यास मदत होते म्हणून गीतेला ‘मोक्षशास्त्र’ म्हणले गेले आहे. इस्कॉन संघटना भगवद्गीता सर्व लोकांना पोहचवण्यासाठी प्रयत्न करत आहे.