स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रातील धर्मचिंतन

स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रातील धर्मचिंतन: नवविचारांना चालना देणारे पुस्तक

डॉ. नवनाथ रासकर लिखित “स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रातील धर्मचिंतन” हे पुस्तक धर्मविषयक पारंपरिक दृष्टिकोन आणि त्याच्या आधुनिक उपयोजनांचा सखोल अभ्यास सादर करते. हे पुस्तक वाचताना वाचकाला धर्माबद्दल नवीन दृष्टिकोन आणि विचारांचे मंथन अनुभवता येते. पारंपरिक धर्माच्या चौकटीतून बाहेर पडून, आधुनिक काळात धर्माचे स्थान व त्याचा समाजावर होणारा प्रभाव या पुस्तकाद्वारे प्रकर्षाने अधोरेखित होतो.

धर्म व मानवाचा शोध: माणसाच्या मनात अनेक मूलभूत प्रश्न नेहमीच उपस्थित होतात – मी का जन्मलो? मृत्यूनंतर माझे काय होणार? या जगाचा उगम काय आहे? असे अनेक प्रश्नांमधून माणूस उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न करतो. या प्रश्नांची उत्तरं मिळवण्यासाठी कल्पना, श्रद्धा, किंवा परंपरागत धार्मिक विचारांचा आधार घेतो. ही उत्तरं नेहमीच ठोस किंवा वैज्ञानिक नसतात, पण माणूस त्यात समाधान शोधतो.

धार्मिक संस्थांनी अशा प्रश्नांना छातीठोक उत्तरं देऊन माणसाचे जीवन नियंत्रित करण्याचा प्रयत्न केला आहे. समाजात या धार्मिक संस्थांचा प्रभाव इतका प्रबळ होता की, जीवनातील प्रत्येक पैलूवर त्यांनी वर्चस्व गाजवले. मात्र, याच प्रश्नांना वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून तपासण्याचा व अनुभव-प्रयोगांच्या माध्यमातून त्याची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न केल्यावर, धर्मसंस्थांच्या मर्यादा उघड झाल्या आणि वैज्ञानिक विचारसरणीने धर्माला आव्हान दिले.

आधुनिक विचारांचे मंथन: एकोणिसाव्या व विसाव्या शतकांत उदारमतवाद आणि लोकशाहीमुळे विचारांची मुक्त मांडणी होण्यास सुरुवात झाली. युरोपसह जगभर नवनवीन विचारप्रवाहांचा प्रभाव पडला. भारतातील प्रबोधन चळवळीनेही धर्माच्या परंपरागत चौकटींचे विश्लेषण सुरू केले. हिंदू धर्मातील सुधारणा, सर्वधर्मसमभाव, धर्मनिरपेक्षता आणि धर्मचिकित्सा यांसारख्या विचारसरणींचा पाया प्रबोधनवादी विचारवंतांनी घातला. स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रात या विचारांचा वारसा पुढे नेणाऱ्या धर्मचिंतकांनी अधिक खुलेपणाने विचार मांडले.

पुस्तकाचे सार: या पुस्तकात डॉ. रासकर यांनी आठ विचारवंतांच्या विचारसरणींचे विश्लेषण केले आहे. या विचारवंतांचा निवडताना धार्मिक परंपरांचे आंधळे समर्थन करणाऱ्या व्यक्तींना दूर ठेवत, तर्कशुद्ध विचार आणि धर्माचे चिकित्सक परीक्षण करणाऱ्यांना प्राधान्य दिले आहे. मे. पुं. रेगे: आधुनिक तत्त्वज्ञानाचा गाढा अभ्यास असलेल्या रेगे यांनी काही प्रमाणात परंपरेला चिकटून राहून धर्माचे समर्थन केले आहे. त्यांची ही मर्यादा असली तरी त्यांच्या विचारांमध्ये तर्क आणि चिकित्सेचा सुरेख संगम आढळतो. विनोबा भावे: विनोबाजींनी अध्यात्माला धर्माचा गाभा मानून त्याचा विज्ञानाशी समन्वय साधण्याचा प्रयत्न केला आहे. अध्यात्माची वैज्ञानिक मांडणी करण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन पुस्तकात महत्त्वाचा वाटतो. रावसाहेब कसबे: संस्थात्मक धर्माच्या मर्यादा ओलांडून धार्मिकतेचा शोध घेण्याचा कसबे यांचा दृष्टिकोन आधुनिक आणि नव्विचारांना प्रेरणादायी आहे. त्यांनी डॉ. आंबेडकरांनी मांडलेल्या धम्माचे स्वागत केले आहे. आ. ह. साळुंखे: ब्राह्मणी धार्मिक परंपरांना विवेकवादाच्या कसोटीवर तपासून त्यांनी एक विवेकी धर्माची मांडणी केली आहे. त्यांच्या विचारांमध्ये विज्ञान आणि विवेकवादाचा आधार स्पष्टपणे दिसतो. लक्ष्मणशास्त्री जोशी: जोशींनी धर्मातील शाश्वत नैतिक मूल्यांना महत्त्व देत, त्यांची धर्मनिरपेक्ष पद्धतीने मांडणी केली आहे. दि. के. बेडेकर: समाजवादी व निधर्मी विचारवंत असलेल्या बेडेकर यांनी धर्माला मानवकेंद्री दृष्टिकोनातून पाहिले आहे. त्यांच्या मते, धर्म मानवाची निर्मिती असून, प्रेम व परोपकार ही त्याची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत. गं. बा. सरदार: इहवाद व धर्मनिरपेक्षतेचा प्रखर पुरस्कार करताना सरदार यांनी परंपरेच्या विरोधात स्पष्ट भूमिका घेतली आहे. दि. य. देशपांडे: विवेकवाद आणि धर्म यांना विरोधात उभे करत, विवेकवादाचा पुरस्कार करणाऱ्या देशपांडे यांनी धर्माच्या परंपरागत चौकटीला आव्हान दिले आहे.

पुस्तकाचे महत्त्व: या विचारवंतांनी धर्माकडे चिकित्सक दृष्टिकोनातून पाहण्याचा प्रयत्न केला आहे. धर्माचे परंपरागत स्वरूप ओलांडून नव्या दृष्टिकोनाची मांडणी करणे, तर्कशुद्ध विचारांचे समर्थन करणे, व धर्माची भूमिका समाजजीवनात कशी असावी याचा शोध घेणे, हे सर्व या विचारवंतांच्या मंथनातून स्पष्ट होते. डॉ. नवनाथ रासकर यांनी या विचारसरणींचे सुसूत्र विवेचन करताना धर्म व विवेकवाद यांचा मेळ साधला आहे. स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रात धर्मचिंतनाच्या क्षेत्रातील या योगदानाची दखल घेत, आजच्या सुबुद्ध वाचकांनी हे विचार समजून घेतले पाहिजेत.

थोडक्यात,”स्वातंत्र्योत्तर महाराष्ट्रातील धर्मचिंतन” हे पुस्तक धर्म, तत्त्वज्ञान आणि समाज यांचा परस्पर संबंध उलगडून दाखवते. विचारांचे मंथन, चिकित्सक दृष्टिकोन आणि परंपरेच्या चौकटींचा अभ्यास या साऱ्यांचा सुरेख संगम या पुस्तकात दिसतो. आजच्या काळात धर्माबाबत नवविचार करण्यासाठी हे पुस्तक मार्गदर्शक ठरते.