नटसम्राट

“नटसम्राट”

वि. वा. शिरवाडकर (कुसुमाग्रज)

“नटसम्राट” हा वि. वा. शिरवाडकर उर्फ कुसुमाग्रज यांनी लिहिलेला अत्यंत भावस्पर्शी आणि चिरंतन नाटकसदृश काव्यप्रधान ग्रंथ आहे. या कादंबरीचा मुख्य विषय आहे, एक महान नट, त्याच्या जीवनाचा शेवटचा टप्पा, आणि नाट्यजगत सोडल्यावर येणाऱ्या दुःखद क्षणांची कथा. हा ग्रंथ केवळ नटसम्राटाचं दु:खच सांगत नाही, तर माणूस म्हणून प्रत्येकाच्या आयुष्याचा आरसा आहे. या पुस्तकाची कहाणी एका महान रंगभूमी कलाकाराच्या जीवनाभोवती फिरते.

गणपतराव बेलवलकर हे या कथेचे प्रमुख पात्र असून त्यांनी आपलं संपूर्ण आयुष्य रंगभूमीला वाहिलं आहे. त्यांची भाषणं प्रभावी, काव्यमय, आणि जिव्हारी लागणारी आहेत. पण, आपलं अभिनय क्षेत्र सोडल्यावर त्यांना आपल्या आयुष्याचा रिकामा कोपरा जाणवतो. त्यांच्या जीवनातली शोकांतिका म्हणजे जेव्हा त्यांनी कुटुंबासाठी सगळं केलं, पण कुटुंबाकडून त्यांना केवळ अपमान आणि उपेक्षा मिळाली. त्यांच्या मुलांचं वर्तन हे स्वार्थाने व्यापलेलं आहे. त्यांना गणपतरावांचा वारसा हवा असतो, पण त्यांची माणुसकी हरवलेली आहे.

दुसरीकडे सरस्वती, गणपतरावांची पत्नी, एक कष्टाळू आणि सहनशील स्त्री असून ती नेहमीच त्यांची साथ देते. ती त्यांच्या कलेवर प्रेम करते, पण त्याच्या वागण्यातून येणाऱ्या त्रासालाही ती सामोरी जाते. कथेतील इतर पात्रं ही समाजाचं प्रतिनिधित्व करतात, जी कलाकाराच्या यशाच्या काळात त्याला उचलून धरतात, पण त्याच कलाकाराच्या एकाकीपणात त्याच्यावर पाठ फिरवतात.

या कादंबरीचा मध्यवर्ती विचार खूप गहिरा आहे. “नटसम्राट” हे नाटक फक्त एका नटाचं आयुष्य नाही, तर एका कलाकाराच्या अंतर्मनाची यात्रा आहे. ती आपल्याला शिकवते की आपली कला आणि आयुष्य यांचा मेळ कसा घालायचा. तसेच वृद्धापकाळातील एकटेपणा, कुटुंबाकडून अपेक्षांची तूट, आणि समाजाचा दृष्टीकोन यांचा विचार आपल्याला अंतर्मुख करतो. “लोकांच्या टाळ्या ह्या कलाकाराच्या आयुष्याचा आत्मा असतात, पण तो आत्मा गेला की बाकी फक्त स्मशान उरतं,” ही गणपतरावांची ओळ आपल्याला थेट अंतःकरणाला भिडते. त्या वेळी त्यांच्या वेदना केवळ त्यांच्याच नसतात; ती प्रत्येक कलाकाराची कहाणी बनते. “तो बेवारस पानगळतीचं पान… सुकलेलं, गळून पडलंय… पण अजून सळसळतंय,” ही ओळ त्यांचं जीवन एका वाक्यात व्यक्त करते.

“नटसम्राट” हा केवळ एक ग्रंथ नाही; तो प्रत्येक माणसाच्या अंतर्मनात एक प्रश्न निर्माण करतो. आपल्या नात्यांना आपण किती महत्त्व देतो, वृद्धापकाळातील माणसांची काळजी किती घेतो, आणि समाजाने कलाकारांकडे कसं पहावं, याबद्दल तो आपल्याला अंतर्मुख करतो. या कथेतून आपण शिकायला हवं की पैसा, यश, आणि टाळ्यांपेक्षा नातेसंबंध आणि माणुसकी अधिक महत्त्वाची आहे. “पोटच्या गोळ्यांनीच जर पाठ फिरवली, तर या जिवाला उरलंच काय?” हे वाक्य थेट काळजाला भिडतं.

“नटसम्राट” ही कलाकृती प्रत्येकाला त्याच्या आयुष्याचा विचार करायला लावते. ती आपल्याला शिकवते की मानवी नात्यांचा कधीच अपमान करू नये, कारण ते नातीच आपल्या आयुष्याचा खरा आधार असतात. कुसुमाग्रजांनी लिहिलेला हा ग्रंथ केवळ कलाकारासाठी नाही, तर प्रत्येक सामान्य माणसासाठी आहे. “नटसम्राट” हा जीवनाचा आरसा आहे, जो प्रत्येकाला स्वतःचं प्रतिबिंब दाखवतो. जोपर्यंत माणसाचं अंतःकरण आहे, तोपर्यंत “नटसम्राट” ही कादंबरी काळाच्या ओघात अमर राहील.

“कोणी घर देत का?” ही ओळ “नटसम्राट” मधील सर्वात जिव्हारी लागणारी आणि वेदनादायक ओळ आहे. जेव्हा गणपतराव बेलवलकर आपल्या आयुष्यातील अंतिम काळात हे विचारतात, तेव्हा त्या मागे फक्त घराचा प्रश्न नाही, तर त्यांच्या एकटेपणाची, उपेक्षेची, आणि समाजाकडून होणाऱ्या निरर्थकतेची गडद भावना दडलेली आहे. त्यांनी आपल्या संपूर्ण जीवनात नाटकाला दिलं, पण अखेरीस त्यांना तेच कुटुंब आणि समाज ओलांडले.

“कोणी घर देत का?” ही ओळ एक वृद्ध व्यक्तीच्या हृदयात उमठलेली शोकात्मिका आहे. जेव्हा आपल्या जीवनात सगळं काही गमावलं जातं आणि समाज तुम्हाला विसरतो, तेव्हा या साध्या शब्दांतून व्यक्त होणारी वेदना शब्दांत मांडता येणं अशक्य असतं. ही ओळ आपल्याला माणुसकीच्या गहिर्या पातळीवर थेट भिडते. ती आपल्याला विचार करायला लावते, की “आम्ही वृद्धांना कसा वागतो? त्यांचं आयुष्य काय जणू काही फुकट आहे का?”

गणपतरावांच्या या प्रश्नात केवळ एक निवृत्त नटाची भावना नाही, तर प्रत्येकाच्या मनातील त्या एका दुर्बल, एकट्या, आणि विस्मरणाच्या दरीत धडपडत असलेल्या व्यक्तीची हवीहवीशी वाटणारी पुकार आहे. “कोणी घर देत का?” ही ओळ समोरच्याला त्याच्या अंतर्मनात खोलवर प्रवेश करण्यास भाग पाडते, कारण हे फक्त एका नटाचं जीवन नव्हे, तर समाजाच्या प्रत्येक कडवट आणि हरवलेल्या व्यक्तीचं जीवन आहे.

मी “नटसम्राट” हे पुस्तक सुचवत आहे कारण ते एक भावस्पर्शी कलाकृती आहे, जी माणसाच्या आयुष्याचा आरसा दाखवते. गणपतराव बेलवलकर यांच्या आयुष्यातील यश, कलेची ओळख, आणि वृद्धापकाळातील एकाकीपणा यांची ही कथा आहे. या पुस्तकातील “कोणी घर देत का?” सारख्या ओळी हृदयाला चिरून जातात. ते नातेसंबंधांची, माणुसकीची आणि वृद्धांच्या दु:खांची जाणीव करून देतं. हे फक्त एक कथा नसून आयुष्याचं कठोर सत्य आहे, जे प्रत्येकाने वाचावं

Vakhare vaibhav kakasaheb

T. Y.B. Pharm