पावनखिंड – रणजीत देसाई
-अभय विश्वनाथ दळवी
अंतिम वर्ष (बी. फार्मसी )
श्रीमती काशीबाई नवले कॉलेग ऑफ फार्मसी
कोंढवा, पुणे

पावनखिंड ही रणजीत देसाई यांची एक ऐतिहासिक कादंबरी आहे, जी मराठा साम्राज्याच्या शौर्याच्या एक महान घटनाक्रमावर आधारित आहे. या कादंबरीचा मुख्य विषय म्हणजे १६६० मध्ये झालेली पावनखिंड लढाई, ज्यात बाजी प्रभू देशपांडे यांचे अद्वितीय शौर्य आणि त्याग दिसून येतो. कादंबरीचा उगम या ऐतिहासिक लढाईमध्ये दाखवलेल्या वीरतेत आहे, ज्यात बाजी प्रभू यांनी मराठा साम्राज्याचे महत्त्वपूर्ण ध्वजधारी छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जीवन वाचविण्यासाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली.
कादंबरीची कथा एकाद्या ऐतिहासिक घटनाचक्रातून वळण घेत पुढे जाते, पण रणजीत देसाई यांनी त्या काळातील मानसिक, भावनिक आणि भौतिक संघर्षाचे चित्रण फारच प्रभावी पद्धतीने केले आहे. कादंबरीमध्ये युद्धाची अत्यंत सजीव आणि खरे चित्रे दाखवली आहेत, ज्या वाचनकर्त्यांना त्या काळातील संघर्ष आणि शौर्य अनुभवायला मदत करतात. कादंबरीतील बाजी प्रभू देशपांडे यांचे व्यक्तिमत्त्व अत्यंत प्रेरणादायक आहे. त्यांचा व्यक्तिमत्व आणि त्याग, धैर्य आणि नेतृत्व यांचा जिवंत परिचय देताना लेखकाने त्यांना एक महान नायक म्हणून उभे केले आहे.
कादंबरीतील दुसरे महत्वाचे पात्र म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराज. त्यांच्या नेतृत्वाची थोडक्यात पण प्रभावी मांडणी लेखकाने केली आहे. बाजी प्रभू आणि त्यांचे सहकारी हे त्यांच्या नेतृत्वाखाली लढतात आणि त्याच्या मरणयात्री लढाईतून मराठा साम्राज्याच्या अस्तित्वाची गोड आठवण देतात. पावनखिंड लढाईत बाजी प्रभू यांनी मराठा सैनिकांच्या अद्वितीय संघटनाची आणि पराक्रमाची बाजू दाखवली आहे.
“पावनखिंड” हे केवळ युद्धाचे चित्रण नाही, तर त्यात त्या युद्धात लढणाऱ्या प्रत्येक सैनिकाच्या वेदना, त्यांचे साहस, त्यांचा विश्वास आणि त्याग समाविष्ट आहे. कादंबरी वाचताना वाचकाला त्या कालखंडाच्या मानसिकतेचे आणि संघर्षाचे साक्षात्कार होतात. बाजी प्रभूच्या जिवनाच्या शेवटच्या क्षणी त्यांची अत्यंत धैर्यपूर्ण आणि शौर्यपूर्ण लढाई असंख्य पाठकांना प्रेरणा देणारी आहे.
रणजीत देसाई यांनी त्यांच्या लेखन शैलीत असंख्य संवाद, वर्णन आणि भावनिक उत्थान यांचा अप्रतिम समतोल साधला आहे. त्यांचं लेखन तल्लख आणि गहिरं आहे. प्रत्येक ओळीत इतिहासाची गोडी आणि विचारांची गोडी समाविष्ट आहे. त्यांच्या शब्दांतून वाचक इतिहासाच्या गाभ्यात घुसून त्या युगाचा, त्या युद्धाचा आणि त्या लढाईतील सैनिकांचे विचार आणि भावना समजू शकतात.
या कादंबरीचे मुख्य आकर्षण म्हणजे त्यातील वीरता, कर्तव्य, त्याग आणि नेतृत्वाचे चित्रण. पवन्खिंड लढाईच्या पार्श्वभूमीवर रणजीत देसाई यांनी फारच प्रभावी कथा निर्माण केली आहे. बाजी प्रभू देशपांडे यांचा शौर्य आणि त्याग केवळ त्या काळातच नव्हे तर सध्याच्या काळातही सर्वांसाठी एक प्रेरणा बनतो. त्यांच्या कथेतील प्रत्येक पात्राने त्यांचे कर्तव्य, शौर्य आणि त्याग प्रकट केल्याने हे पुस्तक एक ऐतिहासिक शौर्यगाथा म्हणून लक्षात राहते.
कादंबरीच्या शेवटी, वाचकांना त्या युगाच्या संघर्षाशी जोडले जाण्याची, त्याग आणि शौर्याची महत्त्वाची शिकवण मिळते. रणजीत देसाई यांनी पवन्खिंड लिहिताना त्या लढाईचे ऐतिहासिक महत्व जपले आहे, पण त्यात नायकत्व, वीरता आणि नेतृत्वाच्या सार्वकालिक मूल्यांचे खूप प्रभावी चित्रण केले आहे.
वाचनाचा अनुभव रोमांचक, प्रेरणादायक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून समृद्ध करणारा असतो. पवन्खिंड वाचल्यावर मराठा साम्राज्याच्या ऐतिहासिक धैर्याची, त्यागाची आणि नायकत्वाची गोड आठवण वाचकाच्या मनात कायम राहते.
-अभय विश्वनाथ दळवी