मृत्युंजय

प्रा. मिलिंद बेडसे( इंग्रजी विभाग प्रमुख )श्री छत्रपती शिवाजी महाविद्यालय श्रीगोंदा जि. अहिल्यानगर
परिचय:
मराठी साहित्यातील अमर ठेवा असलेल्या मृत्युंजय कादंबरीची निर्मिती शिवाजी सावंत यांनी केली आहे. या कादंबरीत महाभारतातील एक प्रमुख पात्र कर्णाच्या जीवनाची कथा त्यांच्या दृष्टिकोनातून मांडण्यात आली आहे. भारतीय पौराणिक कथांतील एक दुर्दैवी पण आदर्शवादी व्यक्तिमत्त्व म्हणून कर्णाची ओळख आहे. कर्णाची जीवनकहाणी ही संघर्ष, त्याग, अभिमान, आणि निष्ठेची पराकाष्ठा दर्शवते.
कथानक:
मृत्युंजय ही कादंबरी कर्णाच्या आत्मकथनावर आधारित आहे. लेखकाने कर्णाच्या जीवनाचा वेध घेत, त्याच्या अंतर्मनात डोकावण्याचा प्रयत्न केला आहे. कथा कर्णाच्या दृष्टीकोनातून सांगितली असल्यामुळे त्याच्या भावनांना अधिक जवळून अनुभवता येते.
कर्ण हा सूर्यपुत्र असूनही त्याला समाजाने क्षत्रिय म्हणून मान्यता दिली नाही. जन्मतः मातृ-पित्याचा त्याग आणि समाजातील अपमान सहन करत, त्याने आपल्या आयुष्याला आकार दिला. त्याच्या आयुष्यात दुर्योधनाचे आगमन हा मोठा वळणाचा क्षण ठरतो. कर्णाने दुर्योधनाशी असलेल्या मैत्रीला अखेरपर्यंत प्रामाणिक राहून महाभारतातील युद्धात कौरवांसाठी लढण्याचा निर्णय घेतला.
कथेत कर्णाचे बालपण, गुरू द्रोणाचार्य आणि परशुरामांकडून शिक्षण, अर्जुनाशी स्पर्धा, द्रौपदीचे स्वयंवर, युद्धातील पराक्रम, आणि त्याच्या जीवनातील शेवटचे क्षण यांचा तपशीलवार आढावा घेण्यात आला आहे. शिवाजी सावंत यांनी कर्णाच्या संघर्षमय जीवनातील वैयक्तिक आणि सामाजिक मुद्द्यांना प्रभावीपणे उलगडले आहे.
शैली आणि मांडणी:
शिवाजी सावंत यांनी मृत्युंजय या कादंबरीसाठी अत्यंत समृद्ध आणि प्रभावी भाषा वापरली आहे. त्यांनी पात्रांच्या भावनांना आणि विचारांना खोलवर स्पर्श केला आहे. लेखकाने महाभारतातील घटनांना नव्या दृष्टिकोनातून सादर करून कर्णाला न्याय दिला आहे.
कादंबरीत वेगवेगळ्या पात्रांच्या नजरेतून कथानक उलगडले गेले आहे, ज्यामुळे कथेची मांडणी अधिक गुंतागुंतीची आणि भावनिक बनली आहे. कर्ण, कुंती, दुर्योधन, कृष्ण आणि शकुनी यांच्या दृष्टिकोनातून कथन केल्यामुळे कादंबरी वाचकाला वेगळ्या स्तरावर नेते.
सांस्कृतिक आणि नैतिक महत्त्व:
मृत्युंजय ही कादंबरी फक्त कर्णाच्या आयुष्याची कथा नाही, तर ती मानवी जीवनातील अनेक गूढ प्रश्नांवर विचार करायला लावते. नशीब, कर्म, स्वाभिमान, मैत्री, त्याग, आणि निष्ठा यांसारख्या संकल्पनांचा आढावा घेतल्यामुळे कादंबरी वाचकाला अंतर्मुख करते.
विशेष वैशिष्ट्ये:
कर्णाचे व्यक्तिमत्त्व जिवंत करण्याची लेखकाची कौशल्यपूर्ण शैली.
कथेतील भावनिक गुंतागुंत आणि नाट्यमयता.
महाभारताच्या पार्श्वभूमीवर एका उपेक्षित पात्राला न्याय देण्याचा प्रयत्न.
समारोप:
मृत्युंजय ही केवळ एक कादंबरी नसून ती जीवनाचा आरसा आहे. कर्णाच्या संघर्षमय आयुष्याचा वेध घेताना, शिवाजी सावंत यांनी वाचकाला एका वेगळ्या जगात नेले आहे. कादंबरी वाचकाच्या मनात खोलवर रुजते आणि कर्णाच्या व्यक्तिमत्त्वाचा प्रभाव दीर्घकाळ टिकतो. महाभारतातील कर्णाची दुर्दशा आणि त्याचा पराक्रम या गोष्टींनी ही कादंबरी एक अद्वितीय साहित्यकृती ठरली आहे.

बदादे शुभम विजय, क्रांतिवीर वसंतराव नारायणराव नाईक शिक्षण प्रसारक संस्थेचे कला व वाणिज्य महाविद्यालय, दिंडोरी
महाभारतातील सामान्यत: खलनायक म्हणून परिचित असलेल्या महावीर कर्णाच्या असामान्य व्यक्तिमत्त्वाचा मागोवा ही कादंबरी घेते. बऱ्याच कथा सर्वांनाच परिचित आहेत. नायक असूनही बहुतांशी सगळीकडे तो एक खलनायक भासतो. पण शिवाजी सावंत लिखित “मृत्युंजय ” कादंबरी हाती घेतली आणि जणू कर्णाचे जीवन नव्याने माझ्या मनात उलगडले गेले. कर्णासारखा दानशूर या भूमीवर कधीच नव्हता हे वर रेखाटलेल्या चित्रावरून सिद्ध झालेच. अशा अनेक परिचित अपरिचित प्रसंगांशी आपली अगदी जवळून ओळख करून देते ही कादंबरी.… मराठी साहित्यास शिवाजी सावंत यांसकडून मिळालेली आणखी एक देणगी.
कुरुक्षेत्रावर सुरू असलेल्या कौरव-पांडवांच्या युद्धाचा तो सतरावा दिवस. वेळ जवळ जवळ सूर्यास्ताची. कौरव आणि पांडव या दोन्ही पक्षांतील योद्धे सारे स्तब्ध उभे. समोर जमिनीवर रक्तात न्हालेला महावीर कर्ण मृत्युच्या शेवटच्या घटका मोजत. इथे कर्ण मृत्युच्या दारात आणि आसपास सभोवताली पडला होता मृत सैनिकांचा रक्तबंबाळ झालेल्या प्रेतांचा खच.… इथे कर्णाचा शेवट पहात उभ्या योध्यांची मुग्ध शांतता आणि चहूकडे फक्त आकांत… त्या सैनिकांच्या स्वकीयांचा. कर्ण आपल्या मावळत्या पित्याला शेवटचा निरोप देत असतानाच त्याचे लक्ष वेधले गेले … एका पित्याच्या मदतीसाठी मारलेल्या हाकेकडे … एका दीर्घ आकांताकडे … एका करुणामयी विनवणीकडे.
” अरे या कुरुक्षेत्रावर कोणी आहे का मला मदत करणारा. युद्धात मुलगा मारला गेला माझा. त्याच्या अंतिम कार्यासाठीही द्रव्य नाही माझ्याकडे. कोणी आहे का ? ”
ही मदतीसाठी मारलेली हाक दानवीर कर्णाने ऐकली आणि त्याने त्या याचकास जवळ बोलावले. त्याला इच्छा विचारली तेव्हा खरेतर त्या याचकास देण्यासाठी त्या क्षणी कर्णाकडे स्वतःकडे काहीच द्रव्य नव्हते. पण तरीही कर्णाने आपला दानधर्म न त्यागता आपल्या मुलास जवळ बोलावले आणि त्या जखमी स्थितीतही तो म्हणाला, ” पुत्रा , आयुष्यभर जे मजपाशी होते ते ते सर्व जेव्हा जेव्हा ज्याने मागितले मी त्यास दिले. पण आज हा याचक असाच रिकाम्या हाताने माझ्यापाशी येऊन परत जाणार हे कदापि शक्य नाही. तू एक काम कर . तो पडलेला जमिनीवरचा दगड घे आणि माझ्या तोंडात असलेले हे २ सोन्याचे दात पाड आणि या दुःखी पित्यास दे . त्याच्या मुलाचा अंतिम संस्कार करण्यासाठी ते त्याच्या कामा येतील. ”
आपल्या यमसदनी निघालेल्या पित्यासोबत असे निघृण कृत्य करण्यास न धजावणाऱ्या पुत्रास पाहून शेवटी कर्णाने त्यास तशी आज्ञा केली. तेव्हा रडत रडतच दुःखी अंतःकरणाने त्या पुत्राने आपल्या पित्याची ती आज्ञा मानली आणि दगडाच्या घावांनी कर्णाचे तोंड रक्तबंबाळ केले. त्या रक्तवर्णात मोतीमाळेतून अचानक निखळून गळावे तसे २ चमचम करणारे सुवर्णदातही लालसर झाले होते. असे दान कसे दयावे ? हा विचार करत कर्णाने त्यांस आपल्या डोळ्यांपाशी नेले . त्या नयनकमलांतून वाहणाऱ्या अश्रूजलात न्हाऊन पवित्र झालेले रद रेशीम कापडाने पुसून घेत हे शेवटचे दान त्या याचकास सुपूर्द करत कर्णाने कायमचे डोळे मिटले.
कादंबरीची वैशिष्ट्ये
या कादंबरीचे एक पाहताक्षणीच नजरेस येणारे खास वैशिष्ट्य म्हणजे ही इतर कादंबऱ्याप्रमाणे एकमुखी गोष्ट नाही आहे. तर महाभारतातील विविध पात्रांच्या मुखांतून पुस्तकाच्या प्रत्येक पानावर झरझर उतरणारा कर्णाचा जीवनपट आहे . कुंतीला मिळालेले असामान्य वरदान , त्यातूनच कर्णाचा झालेला असामान्य जन्म ,जगाच्या भीतीने कुंतीने घेतलेला कठोर निर्णय , गुरू द्रोण आणि पांडवांकडून कर्णाचा झालेला अपमान, त्यातूनच दुर्योधानासोबत जन्मास आलेले मित्रप्रेम , द्रौपदी वस्त्रहरण , कुरुक्षेत्रातील युद्ध या सर्वच गोष्टी वरवर प्रत्येकास माहित आहेतच . पण या प्रत्येक गोष्टींत काही बारीक बारीक अशा कितीतरी गोष्टी दडलेल्या आहेत ज्या पुस्तक हाती घेण्याआधी आपल्या विचारांतही नसतात किंवा वर्षानुवर्षे आपण या प्रश्नांची उत्तरे शोधत आलो आहोत पण जी अजूनही अनुत्तरीत आहेत. उदाहरणार्थ कुंतीला ही पुत्रप्राप्ती नक्की कशी झाली ?सारथ्याच्या घरी कर्णाचे बालपण कसे असेल? शोण म्हणून असलेला राधेचा मुलगा या कर्णासोबत कसा वागत होता? कर्णाची पत्नी वृषाली नक्की कशी होती…त्यांच्यातील प्रीतीचे क्षण कधी फुलले होते कि इंद्राला कवच कुंडल दान केल्यानंतर निस्तेज झालेल्या कर्णाप्रमाणे त्याचे प्रेमजीवनही कोमेजलेले होते? सूर्याचा पूत्र असूनही त्याने धर्माच्या विरोधात अधर्मी दुर्योधनास नेहमी साथ का दिली… केवळ मैत्रीसाठी? द्रौपदी वस्त्रहरणात त्याने द्रौपदीचे रक्षण नक्की का केले नाही ? अभिमन्यूला धर्माविरुद्ध जात मारणाऱ्यात कर्ण का सामील झाला ? खरेच तो अधर्मी होता ? जर असे होते तर मग श्रीकृष्ण विरुद्ध पक्षात असतानाही त्याने या सूतपूत्राचा अंतिम संस्कार करण्यात रस का दाखवला? जसजसे आपण एकेक पान वाचत जावू तसतसा हा हळूहळू उलगडत जाणारा खुलासा आपल्याला जागीच खिळवून ठेवतो.

अस्तित्वाचा अर्थ शोधणे हा मनुष्याचा शाश्वत शोध आणि त्याच्या महान निर्मितीचा विषय आहे. शिवाजी सावंतांचे मृत्युंजय हे अशा साहित्यकृतीचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे ज्यामध्ये समकालीन मराठी कादंबरीकार महाभारताच्या नायकाच्या व्यक्तिरेखेद्वारे जीवनाच्या विस्मयकारक स्कीनचा अर्थ शोधतो. पहिल्या प्रकाशनापासून दोन दशकांहून अधिक काळ, लेखकांच्या कार्यशाळेद्वारे इंग्रजी अनुवाद प्रकाशित होईपर्यंत मोठ्या प्रमाणात गैर-मराठी आणि गैर-हिंदी वाचकवर्ग मानवी मानसिकतेच्या या उल्लेखनीय शोधापासून वंचित राहिला – हे योगदान ज्यासाठी खूप कृतज्ञता बाळगावी लागेल. साठी

मृत्युंजय हे कर्णाचे आत्मचरित्र आहे, आणि तरीही ते इतकेच नाही. भ्रामक प्रकरणासह, सावंत सहा “नाट्यमय स्वगत” एकत्र करून एक अपवादात्मक शैलीत्मक नावीन्यपूर्ण नाटक आणतात आणि महाकाव्य परिमाणांच्या या कादंबरीची नऊ पुस्तके तयार करतात. कर्णाची चार पुस्तके बोलली जातात. त्याची अविवाहित आई कुंती, दुर्योधन (जो कर्णाला आपला मुख्य आधार मानतो), शोन (शत्रुंतप, त्याचा पाळक-भाऊ, जो येथे त्याची पूजा करतो), त्याची पत्नी वृषाली, ज्यांच्यासाठी तो एखाद्या व्यक्तीसारखा आहे अशा प्रत्येकाच्या ओठातून हे पुस्तक लिहिलेले आहे. देव आणि सर्वात शेवटी कृष्ण. सावंत कृष्ण आणि कर्ण यांच्यातील एक विलक्षण समानता दर्शवतात आणि त्यांच्यातील गूढ दुव्याकडे इशारा करतात, व्यासांच्या या प्रचंड गुंतागुंतीच्या आणि पूर्णपणे आकर्षक निर्मितीला बाधित करणारी अन-वीर आणि अगदी अमानवीय कृत्ये ऑफसेट करण्यासाठी त्याच्या नायकाला मानवापेक्षा जास्त आभासह गुंतवतात.