श्यामची आई

Book Reviewed by नेहा संजय बच्छाव (११ वी कला)
“शामची आई” हे साने गुरुजी उर्फ पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेले आत्मकथनात्मक पुस्तक आहे. हे पुस्तक त्यांच्या बालपणीच्या आठवणींवर आधारित असून त्यांच्या आईच्या महान त्यागाचे आणि सुसंस्कारांचे प्रभावी चित्रण करते. साने गुरुजींच्या लेखणीतून आईच्या निस्मीम प्रेमाची त्यागाची आणि कर्तव्य भावनेची अप्रतिम कहाणी उलगडते ‘कथा ही श्याम या मुलाच्या भोवती फिरते श्यामचे बालपण गरीब पण संस्कारक्षम कुटुंबात घडते. श्यामच्या कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत कठीण असते. वडील फारसे शिकलेले नसल्याने त्यांना रोजगार योग्य मिळत नाही या परिस्थितीत श्यामची आई कुटुंबाची सर्व जबाबदारी सांभाळते.
ती कष्टाळू संयमी आणि त्यागशील स्वभावाची आहे. तिने आयुष्यातील सर्व दु:ख आणि त्रास सहन करूनही आपल्या मुलांना चांगले संस्कार दिले. श्यामची आई हे पुस्तक केवळ आईच्या ममतेची गोष्ट नाही तर तिच्या नैतिकता, समाजसेवा, आणि कर्तव्यपालनाचे ही उत्कृष्ट उदाहरण आहे. ती आपल्या मुलांना कष्ट करण्याचे महत्व शिकवते आणि त्यांना कधीच निराश होऊ देत नाही. श्यामच्या आईने त्याला सत्य, अहिंसी आणि प्रामाणिकपणाचे धडे दिले. ती श्यामला नेहमी देवावर श्रद्धा देवून श्यामची आई त्यागाची शिकवण देते. पुस्तकात अनेक प्रसंगांमध्ये आईच्या कर्तुत्वाचा उल्लेख आहे. श्यामला शाळेत पाठवण्यासाठी ती कष्टाने पैसे साठवते आणि त्याच्या शिक्षणाची पूर्ण जबाबदारी उचलते.
श्यामच्या आईचे ध्येय स्पष्ट असते की आपल्या मुलांना चांगले संस्कार देणे आणि त्यांना उत्तम व्यक्ती बनवणे. आईच्या त्यागामुळे श्यामच्या मनात तिच्या विषयी अपार प्रेम निर्माण होते. ती श्यामच्या प्रत्येक निर्णयांमध्ये त्याला योग्य मार्गदर्शन करते आणि त्याला सदाचरणाचे धडे देत श्यामच्या आईने तिच्या आयुष्यात अनेक संकट सहन केले. पण तिच्या मुलांच्या शिक्षणात आणि विकासात तिने कधीच कमीपणा येऊ दिला नाही पुस्तकाची शेवट अत्यंत भावनिक आहे. श्यामची आई आजारी पडते आणि अखेरीस तिचे निधन होते. तिच्या निधनानंतर श्यामच्या जीवनात एक मोठी पोकठी निर्माण होते. पण तिच्या शिकवणुकीने तो आपले जीवन सत्कारणी लावतो. आईच्या आठवणी त्याला नेहमीच प्रेरणा देतात.
“श्यामची आई” हे पुस्तक एक आदर्श आईचे चित्रण करते या पुस्तकातून साने गुरुजींनी त्यांच्या आईवर असलेले अपार प्रेम, आदर, आणि कृतज्ञता व्यक्त केली आहे. भारतीय समाजातील आईच्या भूमिकेचा गौरव करतात. गुरूजींनी तिला नवी ओळख दिली आहे. “श्यामची आई “हे पुस्तक केवळ साहित्यिक दृष्टिकोनातून नव्हे, तर नैतिक मूल्ये , संस्कार आणि समाजसेवेच्या दृष्टिकोनातून ही महत्त्वाचा आहे. त्यामुळे हे पुस्तक भारतीय साहित्यातील एक अमूल्य रण मानले जाते. हे पुस्तक सर्वानी नक्की वाचायला हवे.

Book Reviewed by AVINASH RAMESH BORSE (Clerk)
Vidya Amrut Dnyan Prathisthan’s Arts, Science, Commerce College
Shirsondi, Tal. Malegaon
श्यामची आई हे पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेली मराठी आत्मकहाणी आहे.
नाशिकच्या कारागृहात असताना फेब्रुवारी ९, इ.स. १९३३ रोजी त्यांनी या
पुस्तकाच्या लिखाणास प्रारंभ केला आणि १३ फेब्रुवारी, इ.स. १९३३ रोजी पहाटे
त्या संपविल्या.
आईच्या प्रेममय थोर शिकवणुकीचे सरळ, साध्या व सुंदर संस्कृतीचे कथात्मक चित्र
म्हणजे 'श्यामची आई' असे म्हणायला हरकत नाही. आपल्या मुलांवर अपार माया
करणारी, त्यांनी सुसंस्कारी बनावे म्हणून झटणारी; पण हे संस्कार उपदेशाच्या
डोसाच्या रूपात मुलांना न पाजता स्वत च्या वागण्यातून व दैनंदिन छोट्याछोट्या
प्रसंगातून मुलांच्या मनावर ते संस्कार बिंबवणारी आणि मुलांना शिस्त लावताना
प्रसंगी कठोर बनणारी ही आदर्श 'आई' आजच्या पिढीतील उगवत्या पिढीसाठीच नव्हे
तर त्यांच्या आईबाबांसाठी प्रेरक ठरेल यामधून दिसून येते.
श्यामची आई हे पुस्तक सुंदर आणि सुरस असून, त्यात साने गुरूजींनी हृदयातील
सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. मातेबद्दल असणाऱ्या प्रेम, भक्ति व कृतज्ञता अशा
अपार भावना 'श्यामची आई' या पुस्तकात साने गुरुजींनी मांडलेल्या आहेत.
हे पुस्तक वाचून वाचकांचे डोळे व हृदय भरून येईल.
आईच्या सान्निध्यात श्याम कसा घडला, आईच्या कोणकोणत्या गुणांचे त्याला
अनुभव आले, आईची थोरवी त्याला कशी प्रत्ययाला आली हे सांगत असतानाच
लेखकाने श्यामच्या मर्यादा, श्यामचे कोतेपण, क्षुदत्व सूचित केले आहे. ‘रामरक्षा
स्तोत्र’ उतरवून घेण्याची हकिगत, कळ्या तोडून आणण्याचा प्रसंग, घरातून पळून
जाऊन परत आल्याचा प्रसंग, दोन आणे दक्षिणा आणण्याचा प्रसंग, वडिलांवर
रागावण्या-रुसण्याचा प्रसंग, नोट चोरून घेण्याचा प्रसंग, श्लोक न म्हणता म्हटला असे
खोटे बोलल्याचा प्रसंग, असे कितीतरी प्रसंग. आपल्या ठिकाणचे दुर्गुण श्यामला
जसजसे जाणवतात तसतसे त्याचे व्यक्तिमत्त्व उजळत जाते, हे या पुस्तकामधून दिसून
येते.

पुस्तकाचा आढावा:
श्यामची आई हे साने गुरुजींचे अत्यंत प्रभावी लेखन आहे. हे पुस्तक मुलांना आणि
मोठ्यांना समानपणे आकर्षित करते. त्यामध्ये आईच्या प्रेमाचे, त्यागाचे आणि तिच्या
अशा शक्तीचे वर्णन केले आहे की ज्यामुळे कोणताही मुलगा किंवा मुलगी खूप काही
शिकू शकतो/शकते. श्यामच्या आयुष्यात आईचे महत्त्व आणि तिच्या कष्टाचे दर्शन
घडते. कुटुंबाचे महत्त्व, आईच्या प्रेमाचे स्वच्छंदपणे वर्णन करणे यामुळे हे पुस्तक
वाचकाच्या मनाला खूप जवळून स्पर्श करते.
लेखकाविषयी:
साने गुरुजी हे एक अत्यंत लोकप्रिय लेखक होते. त्यांच्या लेखनशैलीमध्ये नेहमीच
जीवनातील गोडवे आणि साधेपणाचा ठसा होता. बालकांसाठी लेखन करणारे साने
गुरुजी हे कुटुंबाच्या आणि जीवनाच्या महत्वाकांक्षेच्या बाबतीत अत्यंत प्रगल्भ
विचार असणारे होते. त्यांचे श्यामची आई हे पुस्तक एक आदर्श आईची कथा सांगते,
जी तिच्या मुलासाठी स्वतःचा त्याग करते.
पुस्तकाविषयी:
श्यामची आई हे पुस्तक एका मुलाच्या दृष्टिकोनातून आईच्या प्रेमाचे आणि त्यागाचे
अनमोल चित्रण करते. श्याम, जो एक गरीब घरातील मुलगा आहे, त्याला त्याची
आई कधीही त्याच्या चुकांवर रागावत नाही, उलट त्याला शिकवते की प्रेम आणि
त्यागानेच जीवनात खरी प्रगती होते. या कथेच्या माध्यमातून, श्यामची आई
आपल्या मुलास जीवनातील सर्वांत मोठं धाडस शिकवते.
कथानक:
कथा श्यामच्या बालपणाच्या प्रारंभिक काळापासून सुरू होते. श्याम गरीब आणि
साध्या कुटुंबात जन्माला आलेला असतो, आणि त्याच्या आयुष्यात आईचे अत्यंत
महत्व असते. त्याची आई एक आदर्श व्यक्तिमत्त्व असते, जी प्रत्येक वेळी त्याला
जीवनाच्या मुलभूत गोष्टी शिकवते. आईच्या शिक्षणामुळे श्यामला जीवनाच्या प्रत्येक
पाउलांवर आपले कर्तव्य समजते.
पात्र निर्मिती:
श्यामची आई एक अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व असते. तिचे व्यक्तिमत्त्व अत्यंत साधे, पण
अत्यंत प्रभावशाली असते. ती आपल्या मुलावर खूप प्रेम करते, त्याला कधीच कठोर
शब्द वापरत नाही. तिचा त्याग आणि प्रेम श्यामच्या जीवनावर मोठा परिणाम
करते. श्याम एक शांत, समंजस मुलगा होतो, आणि त्याला आपल्या आईच्या
मार्गदर्शनामुळे जीवनाच्या कष्टांची खरे महत्त्व समजते.

विषय:
पुस्तकात आईच्या प्रेमाचे आणि तिच्या त्यागाचे महत्व मुख्यत: दाखवले आहे. आईचे
प्रेम हे अनमोल असते आणि श्यामच्या जीवनात त्याच्या आईच्या प्रेमामुळे त्याला
आपले कर्तव्य आणि जबाबदारी समजून येते. हे पुस्तक आपल्या कुटुंबाच्या किमतीला
महत्व देते आणि खऱ्या प्रेमाची कथा सांगते.
तुमचे मत:
श्यामची आई हे पुस्तक अत्यंत प्रेरणादायक आहे. वाचकांना ते एका आदर्श आईचे
व्यक्तिमत्त्व आणि त्याग समजावते. आईचे प्रेम आणि तिचे त्याग हे जीवनातील सर्वांत
मोठे कर्तव्य असते. हे पुस्तक एक चांगल्या जीवनाच्या मूल्यांची शिकवण देते आणि
कुटुंबाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकते.
समीक्षाः
हे पुस्तक संपूर्णपणे एक अमूल्य धरोहर आहे. साने गुरुजींच्या लेखनात अशी सुंदरता
आहे की ते वाचकाच्या प्रत्येक वयोमानानुसार एक गोड संदेश देतात. श्यामची आई
हे पुस्तक वाचून आपल्याला जीवनात प्रेम आणि त्यागाचे महत्त्व समजते. यामुळेच हे
पुस्तक एक महान कादंबरी ठरते.

पुस्तकाचा आढावा:
श्यामची आई हे साने गुरुजींचे अत्यंत प्रभावी लेखन आहे. हे पुस्तक मुलांना आणि
मोठ्यांना समानपणे आकर्षित करते. त्यामध्ये आईच्या प्रेमाचे, त्यागाचे आणि तिच्या
अशा शक्तीचे वर्णन केले आहे की ज्यामुळे कोणताही मुलगा किंवा मुलगी खूप काही
शिकू शकतो/शकते. श्यामच्या आयुष्यात आईचे महत्त्व आणि तिच्या कष्टाचे दर्शन
घडते. कुटुंबाचे महत्त्व, आईच्या प्रेमाचे स्वच्छंदपणे वर्णन करणे यामुळे हे पुस्तक
वाचकाच्या मनाला खूप जवळून स्पर्श करते.
लेखकाविषयी:
साने गुरुजी हे एक अत्यंत लोकप्रिय लेखक होते. त्यांच्या लेखनशैलीमध्ये नेहमीच
जीवनातील गोडवे आणि साधेपणाचा ठसा होता. बालकांसाठी लेखन करणारे साने
गुरुजी हे कुटुंबाच्या आणि जीवनाच्या महत्वाकांक्षेच्या बाबतीत अत्यंत प्रगल्भ
विचार असणारे होते. त्यांचे श्यामची आई हे पुस्तक एक आदर्श आईची कथा सांगते,
जी तिच्या मुलासाठी स्वतःचा त्याग करते.
पुस्तकाविषयी:
श्यामची आई हे पुस्तक एका मुलाच्या दृष्टिकोनातून आईच्या प्रेमाचे आणि त्यागाचे
अनमोल चित्रण करते. श्याम, जो एक गरीब घरातील मुलगा आहे, त्याला त्याची
आई कधीही त्याच्या चुकांवर रागावत नाही, उलट त्याला शिकवते की प्रेम आणि
त्यागानेच जीवनात खरी प्रगती होते. या कथेच्या माध्यमातून, श्यामची आई
आपल्या मुलास जीवनातील सर्वांत मोठं धाडस शिकवते.
कथानक:
कथा श्यामच्या बालपणाच्या प्रारंभिक काळापासून सुरू होते. श्याम गरीब आणि
साध्या कुटुंबात जन्माला आलेला असतो, आणि त्याच्या आयुष्यात आईचे अत्यंत
महत्व असते. त्याची आई एक आदर्श व्यक्तिमत्त्व असते, जी प्रत्येक वेळी त्याला
जीवनाच्या मुलभूत गोष्टी शिकवते. आईच्या शिक्षणामुळे श्यामला जीवनाच्या प्रत्येक
पाउलांवर आपले कर्तव्य समजते.
पात्र निर्मिती:
श्यामची आई एक अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व असते. तिचे व्यक्तिमत्त्व अत्यंत साधे, पण
अत्यंत प्रभावशाली असते. ती आपल्या मुलावर खूप प्रेम करते, त्याला कधीच कठोर
शब्द वापरत नाही. तिचा त्याग आणि प्रेम श्यामच्या जीवनावर मोठा परिणाम
करते. श्याम एक शांत, समंजस मुलगा होतो, आणि त्याला आपल्या आईच्या
मार्गदर्शनामुळे जीवनाच्या कष्टांची खरे महत्त्व समजते.

विषय:
पुस्तकात आईच्या प्रेमाचे आणि तिच्या त्यागाचे महत्व मुख्यत: दाखवले आहे. आईचे
प्रेम हे अनमोल असते आणि श्यामच्या जीवनात त्याच्या आईच्या प्रेमामुळे त्याला
आपले कर्तव्य आणि जबाबदारी समजून येते. हे पुस्तक आपल्या कुटुंबाच्या किमतीला
महत्व देते आणि खऱ्या प्रेमाची कथा सांगते.
तुमचे मत:
श्यामची आई हे पुस्तक अत्यंत प्रेरणादायक आहे. वाचकांना ते एका आदर्श आईचे
व्यक्तिमत्त्व आणि त्याग समजावते. आईचे प्रेम आणि तिचे त्याग हे जीवनातील सर्वांत
मोठे कर्तव्य असते. हे पुस्तक एक चांगल्या जीवनाच्या मूल्यांची शिकवण देते आणि
कुटुंबाच्या महत्त्वावर प्रकाश टाकते.
समीक्षाः
हे पुस्तक संपूर्णपणे एक अमूल्य धरोहर आहे. साने गुरुजींच्या लेखनात अशी सुंदरता
आहे की ते वाचकाच्या प्रत्येक वयोमानानुसार एक गोड संदेश देतात. श्यामची आई
हे पुस्तक वाचून आपल्याला जीवनात प्रेम आणि त्यागाचे महत्त्व समजते. यामुळेच हे
पुस्तक एक महान कादंबरी ठरते.

श्यामची आई हे पुस्तक साने गुरुजींचे सुंदर आणि सुरस असून त्यात साने गुरुजींनी हृदयातील सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. माते बद्दल असणारे प्रेम, भक्ती, आदर व कृतज्ञता या भावना साने गुरुजींनी या पुस्तकात मांडलेल्या आहेत. साने गुरुजींनी हे पुस्तक लिहून त्यांच्या आईला जगप्रसिद्ध केले आहे. प्र के आत्रे म्हणाले कि श्यामची आई हे पुस्तक मातृ प्रेमाची महन्मंगल स्त्रोत्र आहेत. आई बद्दल जगात वेगवेगळ्या प्रकारचे साहित्य निर्माण झाले आहे. पण अजूनही घरोघरी ज्या पुस्तकाचे वाचन व्हावे असे वाटते ते म्हणजे शामची आई. शामच्या आईने श्यामवर बालपणी अनेक संस्कार केले. हे संस्कार दैनंदिन जीवनात चालता बोलता येणाऱ्या प्रसंगातून केले आहे. एका कवीने म्हटले कि “देणाऱ्याने देत जावे, घेणाऱ्याने घेत जावे” साने गुरुजी व त्यांच्या आई मध्ये घडलेले सरळ सोपे संस्कार संवाद आहेत पण त्या संवादामध्ये जीवनाचे मोल सार रूपाने सांगितले आहेत.
श्यामची आई या पुस्तकावर सारांश रूपाने चिंतन केल्यास लक्षात येते कि, श्यामची आई हे साने गुरुजींनी आपल्या आईविषयी भावना, प्रेम, आदर या पुस्तकातून सांगितल्या आहेत. साने गुरुजीना घडविण्यात सर्वात मोठा वाटा त्यांच्या आईचा होता.
थोर अश्रू या कथेमध्ये श्यामच्या आईने श्यामला सांगितले कि, श्याम पायाला घाण लागू नये म्हणून जसा जपतोस तसाच मनाला घाण लागू नये म्हणून जप हो. असे संस्कार त्यांनी आपल्या मुलाला दिले.
Bhoye Anjali Subhash (MVP Samaj Adv Vitthalrao Ganpatrao Hande College of Education Nashik)

Book Reviewed by
भूमिका विकास नांदुरे, TYBA, MVP’s KSKW Arts, Science & Commerce College, Cidco, Nashik.

आपण अनेक विषयांवरची पुस्तके वाचतो, पुस्तके माणसाला ज्ञान समृद्ध बनवतात, अनुभव संपन्न बनवतात. मी ही माझ्या जीवनात अनेक पुस्तकांचे वाचन केले परंतु पूज्य साने गुरुजींनी लिहिलेले ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक सतत माझ्या मनामध्ये रुंजी घालत असते. माझ्या मनात घर करून राहिलेले श्यामची आई हे पुस्तक म्हणून माझे आवडते पुस्तक आहे. आईच्या प्रेमाचा मूर्ती मंत झरा म्हणजे हे पुस्तक आहे. श्यामची आई हे पुस्तक सुंदर आणि सुरस असून त्याने साने गुरुजींनी हृदयातील सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. मातेबद्दल असणाऱ्या प्रेम भावी व कृतज्ञता अशा अपार भावना ‘श्यामची आई’ या पुस्तकात वाचून प्रत्येक वाचकांचे डोळे व हृदय भरून येते. हे पुस्तक ही एक सत्यकथा आहे. श्यामची आई या पुस्तकातून त्यांनी आपली जीवनगाथा कथन केली. श्यामची आई हे पुस्तक मराठी भाषेतील अक्षरधन ठरले आहे. माय लेकरातील प्रेम व संस्कारांच्या हृदय स्पर्शी आठवणी या पुस्तकात आहेत. श्यामच्या बालमनावर जे माणुसकीचे संस्कार त्यांच्या आईकडून झाले. त्या घटना या अजरामर कलाकृतीत कथन केल्या आहेत. साने गुरुजींनी १९३३ साली नाशिकच्या तुरुंगात अवघ्या पाच रात्रीत हे पुस्तक लिहिले. एकदा आश्रमातील मित्रांनी त्यांना विचारले होते, “गुरुजी, तुमच्या जीवनात हा कस्तुरीचा सुगंध कोठून आला? तुमच्यामध्ये ही सेवावृत्ती, नि:स्पृहता कशी निर्माण झाली?, त्यामुळे गुरुजी अश्रूपूर्ण नेत्रांनी म्हणाले, गडयांनो हे सारे माझ्या आईचे देणे आहे बरं, आई माझा गुरु आणि तीच माझी कल्पतरू. प्रेमळ बोलावयास तिनेच मला शिकवले. केवळ मनुष्यावरच नव्हे, तर गाई- गुरांवर, फुलपाखरांवर, झाडा- माडांवर प्रेम करावयास तिनेच शिकवले. माझ्या आईनेच माझ्या जीवनात अत्तर ओतले. सारे तिचे त्या थोर माऊलीचे! ” देश प्रेम व मानवतेचा केवढा अत्युच्च विचार श्यामच्या आईने त्याला दिला होता. नवे चैतन्य आणि सामर्थ्य निर्माण करण्याची शक्ती साने गुरुजींच्या आईच्या या संस्कारात आहे.
पुढच्या अनेक पिढ्यांची जीवने विशुद्ध व विशाल बनविण्याची विलक्षण संजीवनी श्यामच्या आईमध्ये आहे म्हणून हे पुस्तक मला खूप खूप आवडते. प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी वाचून हे पुस्तक समजून घ्यायला हवे. ‘माह प्रेमाचे मह मंगल स्तोत्र’ म्हणून गौरविल्या गेलेल्या या श्यामच्या आई ला त्रिवार अभिवादन!
मुळात वाचता येणे ही बाबच लाख मोलाची आहे, असंख्य पुस्तकातून बहुमोल ज्ञानाचा आणि आनंदाचा साठा आपल्या सर्वांसाठीच खुला आहे. वाचनामुळे मनुष्य सुसंस्कृत होतो. त्याची ज्ञान कक्षा रुंदावते त्याच्या विचार प्रक्रियेला चालना मिळते. वाचनच माणसाला मोठे करतो व त्याचे मन विशाल करतो. वाचनातून जिज्ञासा जागते, आणि सृजनशीलता भरून येते. मला सर्वात जास्त सत्यघटनावर आधारित पुस्तके वाचायला आवडतं. मी आतापर्यंत वाचलेल्या पुस्तकांपैकी मला सर्वात जास्त आवडलेले पुस्तक म्हणजे ‘श्यामची आई’. या पुस्तकामध्ये वर्णन केलेले कोकणातील वातावरण, तिथली माणसं, श्यामची आई याचं चित्रण जणू काही डोळ्यांसमोर उभं राहत. पुस्तकातली एक एक गोष्ट वाचताना अक्षरशः डोळ्यांमध्ये पाणी येत. घरची गरीबी, आजारपण, कष्ट सगळे असताना ही श्यामच्या आईने छोट्या-छोट्या कृतीतून श्यामवर चांगले संस्कार केले.
तेज स्पर्शाने दूर होई अंधार
जैसा मुळांचा वृक्षास असे आधार
शिल्पास आकारी जैसा शिल्पकार
मना घडवी संस्कार………
श्यामची आई कशी होती तिचा स्वाभिमान मायाळूपणा, भिडस्तपणा, प्रसंगी कठोरपणा आपल्याला या पुस्तकातून येतो. साने गुरुजींनी त्यांच्या आयुष्यात घडलेले काही प्रसंग या पुस्तकामध्ये वर्णन केलेले आहे. व त्या प्रत्येक प्रसंगातून त्यांच्या आईने त्यांना कसे घडविले. कशी शिकवण दिली तेही त्यांनी या पुस्तकांत मांडलेले आहे.
एकदा लहानपणी अंघोळ केल्यानंतर पायाच्या तळव्यांना घाण लागू नये, म्हणून श्यामने आईला लुगड्याचा पदर पसरण्यास सांगितले तेव्हा आई त्याचे ओले तळवे पुसत म्हणाली, “बाळ , जसं पायला घाण लागू नये म्हणून जपतोस, तसेच मनाला घाण लागू नये म्हणून जप हो.” किती तत्वज्ञान श्याम बरोबरच आपल्यालाही या वाक्यात मिळत आहे.
एकदा श्यामने त्याच्या मित्राकडून रामरक्षा वाचण्यासाठी घेतली व ती पाठही केली तेव्हा आई त्याला असं म्हणाली की, ” बाळा असंच कष्ट करत रहा पण आपल्याला काही येतंय म्हणून दुसऱ्याला कधीच कमी लेखू नकोस” सर्वांशी प्रेमाने वागावे ही शिकवण तो आयुष्यभर विसरणार नाही. एकदा आईने फुले आणायला सांगितली होती, तेव्हा श्यामने कळ्या देखील खुडून आणल्या होत्या तेव्हा आई श्यामच्या जवळ येत म्हणाली, “बाळा फुलेही सर्वांसाठी असतात” देवपूजेसाठी सर्वजण फुले वाहतात, तेव्हा सारी फुले आपणासाठी घेऊन येणे बरे नव्हे, तु फक्त स्वतःचा विचार केलास! अरे देव सर्वांचाच आहे. फुलण्याच्या आधी कळ्या तोडणे हे वाईटच कळयांना झाडावरच फुलू द्यावे. डोळे उघडे ठेवून हसू द्यावे.
आयुष्यभर पुरणारी
वाटून ही उरणारी
संस्कारांची शिदोरी
कधीही न संपणारी
श्यामच्या आईची इतकी साधी बोलणी पण त्यात किती खोल अर्थ भरला आहे ना! श्यामला पाण्यात पोहण्याची खूप भीती वाटत असत त्यामुळे तो घरात लपून बसला होता तेव्हा त्याच्या आईने त्याला काठीने बाहेर काढून पोहायला पाठविले अशाप्रकारे श्यामच्या आईने रागावत देखील श्यामवर चांगले संस्कार केले.
एकदा आश्रमातील मित्रांनी त्यांना विचारले होते, “गुरुजी तुमच्या जीवनात हा कस्तुरीचा कोठून आला? तुमच्यामध्ये ही सेवावृत्ती नि: वृत्त कशी निर्माण झाली? त्यावेळी गुरुजी अश्रूपूर्ण नेत्रांनी म्हणाले, गडयांनो हे सारे माझ्या आईचे देणे आहे बरे.
आई माझा गुरु,
आई माझा कल्पतरू
आईचे प्रेम आकाशाहूनही मोठे आहे
आई सागराहूनही खोल आहे…..
प्रेमळ बोलावयास तिनेच मला शिकवले केवळ मनुष्यावरच नव्हे, तर गाई- गुरांवर, झाडा झुडपांवर, फुलपाखरांवर प्रेम करावयास तिनेच शिकवले माझ्या आईनेच माझ्या जीवनात अत्तर ओतले सारे तिचं! त्या थोर माउलीचे!!”
देशप्रेम व मानवतेचा केवळ अत्युच्च विचार श्यामच्या आईने दिला होता. साने गुरुजींवर झालेले एकेक चांगले संस्कार त्यातूनच ह्यांनी आपल्याला एक संदेश दिलेला आहे तो म्हणजे

खरा तो एकचि धर्म, जगाला प्रेम अर्पावे
कुणा ना व्यर्थ शिणवावे, कुणा ना व्यर्थ हिणवावे
समस्ता बंधू मानावे, जगाला प्रेम अर्पावे….

नवे चैतन्य आणि सामर्थ्य निर्माण करण्याची शक्ती साने गुरुजींच्या आईच्या या संस्कारांत आहे. पुढच्या अनेक पिढ्यांची जीवने विशुद्ध व विशाल बनविण्याची विलक्षण संजीवनी श्यामच्या आईमध्ये आहे. लहानमुलींसाठी श्यामची आई हे पुस्तक म्हणजेच संस्काररुपी ज्ञान अमृतच आहे. आणि प्रत्येकाने आयुष्यात एकदा तरी हे पुस्तक वाचून समजून घ्यायला हवे कारण या पुस्तकामधून संकटांना तोंड कसे द्यावे, लहानमुलांवरती चांगले संस्कार कसे करावे हे शिकायला मिळते व आजच्या आधुनिक काळात तर याची खूपच गरज आहे असे मला वाटते.
ज्ञानेश्वरी प्रमाणेच श्यामची आई हे पुस्तक सुद्धा मराठी भाषेच एक अमर ‘भूषण’ आहे. यात काही शंका नाही म्हणून हे पुस्तक मला खूप खूप आवडते.
‘मातृ प्रेमाचे महन्मंगल स्रोत’ म्हणून गौरविल्या गेलेल्या या “श्यामच्या आई” ला त्रिवार अभिवादन!

Book Reviewed by
Gaikar Rupali Namdev, TYBCOM, MVP’s KSKW Arts, Science & Commerce College, Cidco, Nashik.

पुस्तके ही जीवनाला नवी दिशा प्रदान करतात. पुस्तकांचे एक नवे विश्व असते. आपल्या जीवनात आपल्याला भावलेली व दिपस्तंभ ठरलेली पुस्तके सगळ्यांनी वाचावे असे आपल्याला वाटते. त्याचप्रमाणे असे अनुभव कुणाला सांगताना किंवा ते पुस्तक कुणाला भेट देताना आपल्याला खरोखरंच किती आनंद होतो. मी अनेक पुस्तके आतापर्यंत वाचलेली आहेत. माझ्या वाचनात सर्वप्रथम आलेले पुस्तक म्हणजे श्यामची आई होय. हे पुस्तक मला सर्वाधिक आवडते. श्यामची आई पुस्तकाचे लेखक आहे सदाशिव पांडुरंग साने ज्यांना प्रेमाने लोक’ साने गुरुजी असेही म्हणतात. खरा तो एकचि धर्मजगाला प्रेम अर्पावे असे म्हणून जगाला प्रेम शिकवणारे साने गुरुजी व त्यांची आई खरोखरच किती थोर म्हणावी.
श्यामची आई हे पुस्तक सुंदर आणि सुरस असून त्यात साने गुरुजींनी हृदयातील सारा जिव्हाळा ओतलेला आहे. मातेबद्दल असणाऱ्या प्रेम, भक्ती व कृतज्ञता अशा अपार भावना श्यामची आई या पुस्तकात साने गुरुजींनी मांडलेल्या आहेत. हे पुस्तक साने गुरुजींनी नाशिक तुरुंगात लिहिलेले आहे. हे पुस्तक वाचून सगळ्यांचेच डोळे व हृदय भरून येईल. हे पुस्तक ही एक सत्यकथा आहे. यात साने गुरुजींनी स्वतःच्या बालपणीच्या प्रसंगांना गोष्टीत रूपांतर करून यथातथ्य शब्दात वर्णिले आहे.
मातेचा महिमा हे या पुस्तकातील मध्यवर्ती सूत्र आहे. त्याचबरोबर सुसंस्कृत व बाळबोध घराण्यातील साध्या, सरळ व रम्य संस्कृतीचे चित्रही यात आले आहे. या पुस्तकाचा प्रारंभच इतक्या प्रभावी शब्दांनी होतो की संपूर्ण पुस्तक वाचण्याची इच्छा मनाला चैन पडू देत नाही. या पुस्तकातील प्रारंभीचा माझे मनपरिवर्तन करणारा उतारा साने गुरुजींच्या शब्दात मोठेपणा याचा अर्थ जगातील काही व्यक्तींच्या ओठावर आपले नाव काही काळ नाचणे असा मी करीत नाही. हिमालयाच्या दऱ्याखोऱ्यात असे प्रचंड व गगनचुंबी वृक्ष असतील, की ज्यांची नावे जगाला माहीत नाहीत. रानावणांतील कानाकोपऱ्यात असे एखादे रमनीय व सुगंधी फुल फुललेले असेल की, ज्याचा पत्ता कोणाला लागलेला नाही. समुद्राच्या पोटात गोलबंद व पाणेदार मोती असतील की, जगास वार्ता नाही. पृथ्वीच्या पोटात ताऱ्यांसारखे तेजस्वी हिरे असतील परंतु मानवजातीस त्याचे अद्याप दर्शन नाही. वर अनंत आकाशात असे अनंत तारे असतील की, जे पल्लेदार दुर्बीणीतून ही अजून दिसलेले नाही. मोठेपणा याचा अर्थ जगाला माहित असणे, असा मी करीत नाही. मी निर्दोष होत आहे, हळूहळू उन्नत होत आहे ही जाणीव ज्याला होते तो मोठा होत आहे.
अशा उत्तुंग शब्दांनी ही कादंबरी ओतप्रोत भरलेली आहे. या परिच्छेदातून लेखकाचे मन किती मोठे आणि विचार किती थोर आहेत याची जाणीव होते. तसेच लेखकांवर किती चांगले संस्कार झालेले आहेत, हे यातून स्पष्ट होते.
साने गुरुजींनी अनेक पुस्तके लिहिलेली आहे मोरोची मावशी हे पुस्तकही छान आहे. हे पुस्तक वाचतांना असे दिसून येते की, श्याम अर्थातच लेखक त्यांच्या आईशी किती जास्त भावनिकरित्या जुळले गेलेले होते. श्यामचे बालपण कोकणातील एका लहानश्या खेडेगावात गेलेले होते. तिथला निसर्गरम्यपणा वाचताना अनुभवताही येईल, इतक्या सुंदर शब्दांत साने गुरुजींनी वर्णन केले आहे.
आजकाल आपण वर्तमाणपत्रात अनेक बातम्या वाचतो, जास्तीत जास्त आत्महत्येच्या बातम्या असतात. आणि आत्महत्या करणाऱ्या मुलांचे वय हे १२ ते १६ वयोगटातील असते, अशा बातम्या वाचल्या की मन खिन्न होते. परवाच्याच वर्तमानपत्रात ब्ल्यू व्हेल या गेम मुळे मुंबईतील एका मुलाने आत्महत्या केल्याचे वृत्त वाचले, फार वाईट वाटले. मुलांना योग्य वयात चांगले संस्कार मिळणे फार महत्वाचे असते. कमीत कमी या गोष्टीसाठी तरी हे पुस्तक एक चांगले मार्गदर्शक ठरू शकते.
आईसारखे दैवत साऱ्या जगतावर नाही असे आपण म्हणतो. त्याचप्रमाणे या पुस्तकात साने गुरुजींनी त्यांच्या आईची थोरवी गायिली आहे. अब्दुल कलाम म्हणतात, मुलांना घडवण्याची जबाबदारी ही आई- वडील व शिक्षक यांच्यावर असते. त्यांच्या कोवळ्या मनाला आकार देण्याचे काम हे करत असतात. तसेच लहानपणी मुलांचा आदर्शही हेच असतात. त्याचप्रमाणे मुलांचीही भूमिका ही कृतज्ञ राहणे हीच असते. अनंत उपकार असतात, त्यांचे आपल्यावर हे आजन्म विसरायचे नसते. आजकाल, आपण सर्रास आईवडिलांचा अपमान करणारी मंडळी बघतो, तसेच उच्चशिक्षित वर्गही आईवडिलांना वृद्धाश्रमात ठेवतात. मात्र, ही परिस्थिती बदलायला हवी.
स्वामी तिन्ही जगाचा आईविना भिकारी खरोखरच या उक्तीप्रमाणे तिन्ही जगांचा स्वामी ही आईविना भिकारी असतो. याचे वर्णन करणारे पुस्तक म्हणजे श्यामची आई होय. अशाप्रकारे, हे पुस्तक उत्तमप्रकारे संस्कार कसे देता येऊ शकतात याचेही वर्णन करते. मुलांवर आईवडिलांचे अपार प्रेम असते, परंतु त्या प्रेमामुळे म्हणजेच अतिप्रेमामुळे मुले बिघडणार असतील तर त्याचा काहीही उपयोग नसतो. श्यामची आई फार प्रेमळ व प्रसंगी कठोरही असायची. यामूळेच तीने श्यामला घडवले, संस्कारक्षम केले. आणि समाजाच्या उपयोगीही आणले.
मी हे पुस्तक वाचण्याचा सल्ला सगळयांना देते. माझ्या कुटुंबातील सगळ्या व्यक्तींनी हे पुस्तक वाचले आहे. माझी आई थोडीशी हळवी आहे, त्यामुळे शेवटी वाचताना ती ढसाढसा रडायला लागली. अशा प्रकारे हे पुस्तक हृदयाला भेदुन टाकते. मला हे पुस्तक वाचायला कधीही आळस किंवा कंटाळा येत नाही. काही परिच्छेद तर अगदी तोंडपाठ आहे. मी हे पुस्तक लहानपणी वाचले होते परंतु अजूनही ते पुस्तक मला घडवीत आहे. माझ्या विचारांना विस्तीर्ण करते. त्यामुळे जरीही या छोट्या छोट्या गोष्टी असल्या परंतु मेंदूला व मनाला शुद्ध करून मला त्यांनी एक प्रेरणा मिळते. त्यामुळे ‘ श्यामची आई ‘ हे पुस्तक मला अधिक आवडते. आणि माझे आवडते पुस्तक श्यामची आई असे मी अभिमानाने सांगते.

श्यामची आई हे पांडुरंग सदाशिव साने यांनी लिहिलेली मराठी आत्मकहाणी आहे. नाशिकच्या कारागृहात असताना फेब्रुवारी ९, इ.स. १९३३ रोजी त्यांनी या पुस्तकाच्या लिखाणास प्रारंभ केला आणि १३ फेब्रुवारी, इ.स. १९३३ रोजी पहाटे त्या संपविल्या. आईच्या प्रेममय थोर शिकवणुकीचे सरळ, साध्या व सुंदर संस्कृतीचे एक करुण व गोड कथात्मक चित्र म्हणजे ‘श्यामची आई’ असे म्हणता येईल. आपल्या मुलांवर अपार माया करणारी, त्यांनी सुसंस्कारी बनावे म्हणून झटणारी; पण हे संस्कार उपदेशाच्या डोसाच्या रूपात मुलांना न पाजता स्वत च्या वागण्यातून व दैनंदिन छोट्याछोट्या प्रसंगातून मुलांच्या मनावर ते संस्कार बिंबवणारी आणि मुलांना शिस्त लावताना प्रसंगी कठोर बनणारी ही आदर्श ‘आई’ आजच्या पिढीतील उगवत्या पिढीसाठीच नव्हे तर त्यांच्या आईबाबांसाठी प्रेरक ठरेल, हे निश्चित.

Shyamchi Aai" (meaning "Shyam's Mother") is a heartwarming and
poignant autobiography by Sane Guruji, narrating his childhood
memories of his mother, a resilient and selfless woman who instilled
strong moral values in him despite facing immense poverty in rural
Maharashtra, India; the book is celebrated for its beautiful portrayal of a
mother-son bond, rich descriptions of nature, and the simple yet profound
life lessons it imparts through everyday incidents, making it a cherished
classic in Marathi literature, especially for its accessible storytelling
style.