Budhbhooshan

“बुधभूषण हा छत्रपती संभाजी महाराजांनी लिहिलेला संस्कृत भाषेतील एक विलक्षण ग्रंथ आहे. हा ग्रंथ संभाजी महाराजांच्या विद्वत्तेचे आणि विचारसंपत्तीचे प्रतीक मानला जातो. बुधभूषण हा ग्रंथ काव्यरचनेतून हिंदू धर्माचे, संस्कृतीचे आणि तत्त्वज्ञानाचे महत्व स्पष्ट करतो.

ग्रंथाचा आढावा

1. भाषा आणि शैली: बुधभूषण हा संस्कृत भाषेत रचलेला असून त्याची शैली अत्यंत प्रभावी, ओजस्वी आणि काव्यात्मक आहे.

2. विषय: ग्रंथात धर्म, तत्त्वज्ञान, नीती, आणि समाजजीवन या विषयांवर विचार मांडले आहेत.

3. उद्दिष्ट: हिंदू धर्माच्या तत्वज्ञानाचा प्रचार व प्रसार आणि धार्मिक परंपरांचे रक्षण करणे हे या ग्रंथाचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.

4. संरक्षणाचा हेतू: या ग्रंथाद्वारे संभाजी महाराजांनी तत्कालीन हिंदू धर्मावरील संकटे आणि त्यावर उपाय यावर भाष्य केले आहे.

—

मुख्य वैशिष्ट्ये

1. संस्कृत काव्यशैलीचा उत्कृष्ट नमुना: बुधभूषणमध्ये संभाजी महाराजांनी त्यांच्या काव्यकौशल्याचे दर्शन घडवले आहे.

2. धर्म आणि तत्त्वज्ञानाचे सखोल विवेचन: ग्रंथात धर्म, आध्यात्म, नीती आणि समाजव्यवस्थेचे सखोल वर्णन आहे.

3. राष्ट्रीयतेचा संदेश: हिंदू धर्म, स्वाभिमान, आणि मातृभूमीप्रेमाचा जागर या ग्रंथातून केला आहे.

4. संभाजी महाराजांची विद्वत्ता: हा ग्रंथ संभाजी महाराजांचे शिक्षण, पांडित्य आणि धर्मज्ञान याचे ज्वलंत उदाहरण आहे.

—

ग्रंथाच्या जमेच्या बाजू

1. प्रेरणादायी: ग्रंथ वाचकांना स्वाभिमान आणि धर्माभिमान याबद्दल प्रेरणा देतो.

2. शिक्षणप्रद: बुधभूषणमध्ये धर्म, नीती, आणि समाजाबद्दल अनेक महत्त्वाचे धडे मिळतात.

3. संस्कृत प्रेमींसाठी रत्न: संस्कृत भाषेचा गोडवा अनुभवणाऱ्यांसाठी हा ग्रंथ एक अमूल्य ठेवा आहे.

4. इतिहास आणि साहित्य यांचा संगम: ग्रंथ ऐतिहासिक घटनांवर प्रकाश टाकतो, तसेच काव्यरचनेतून साहित्यिक आनंद देतो.

—

कोणी वाचावे?

1. संस्कृत भाषा आणि साहित्यप्रेमी: संस्कृत भाषेतील उच्च काव्यशैली अनुभवू इच्छिणाऱ्या वाचकांनी हा ग्रंथ जरूर वाचावा.

2. इतिहास अभ्यासक: संभाजी महाराजांच्या विचारसरणी आणि त्यांच्या काळातील सामाजिक स्थिती जाणून घेण्यासाठी हा ग्रंथ महत्त्वाचा आहे.

3. धर्म आणि तत्त्वज्ञानात रस असणारे: हिंदू धर्म, तत्त्वज्ञान, आणि नीतीविषयक विचार जाणून घेऊ इच्छिणाऱ्यांनी बुधभूषण वाचावे.

4. युवक वर्ग: तरुणांना स्वाभिमान, कर्तृत्व, आणि मातृभूमीप्रेमाचे महत्व शिकवण्यासाठी हा ग्रंथ प्रेरणादायी ठरतो.

—

निष्कर्ष

बुधभूषण हा छत्रपती संभाजी महाराजांचा एक अद्वितीय ग्रंथ असून तो केवळ साहित्यकृती नसून एक विचारसरणी आहे. या ग्रंथातून संभाजी महाराजांच्या विद्वत्तेचा, धर्माभिमानाचा, आणि कर्तृत्वाचा परिचय होतो. इतिहास, धर्म, आणि काव्य यांचा अद्भुत संगम पाहू इच्छिणाऱ्या वाचकांसाठी बुधभूषण एक अमूल्य ठेवा आहे.

बुधभूषण हा छत्रपती संभाजी महाराजांनी लिहिलेला संस्कृत ग्रंथ आहे. या ग्रंथात महाराजांनी प्रशासन कसे चालवावे, काय नियम असावेत याचे विवेचन केले आहे. या ग्रंथाचे मराठीत अनेक अनुवाद झाले आहेत. ग्रंथाचा अभ्यास करून काही जणांनी एम.फिल./ पीएच.डी. मिळवली आहे. या ग्रंथाची मूळ हस्तलिखित प्रत मुंबईच्या शासकीय ग्रंथालयात आहे श्री बुधभूषण ! छत्रपती संभाजीराजे शिवाजीराजे भोसले रचित हा संस्कृत ग्रंथ. मराठा सेवा संघाच्या माध्यमातून अनेक इतिहासकारांनी छत्रपती संभाजी महाराजांचा अमोल इतिहास पुढे आणला. छत्रपती संभाजी महाराज अत्यंत प्रतिभाशाली साहित्यिक होते. त्यांनी वयाच्या चौदाव्या वर्षी श्री बुधभूषण नावाचा मोठा संस्कृत ग्रंथ लिहिण्यास सुरुवात केली. वयाच्या सतराव्या वर्षी हा ग्रंथ पूर्ण केला. याशिवाय भोजपूरी हिंदी भाषेतही ‘सात सतक’ ‘नखशिखा’ व ‘नायिकाभेद’ हे ग्रंथ लिहिलेत. संभाजी ब्रिगेडच्या युवकांना संभाजी महाराजांबद्दल असलेले आत्यंतिक आकर्षण शूरत्व, वीरत्व, स्वाभिमान, स्वराज्याभिमान, कुलाभिमान, शिवाभिमान अशा विविध पौरुषत्वाच्या बाबींशी जुळलेले आहे. संभाजी महाराज म्हणजे त्यांच्यासाठी एखादे प्रत्यक्ष जिवंत असे प्रेरणास्थान आहे. या सर्व त्यांच्या भावनिक श्रद्धांमध्ये भर पडली ती सर्वश्रेष्ठ जागतिक पातळीवरील तरुण राजपुत्र बहुभाषिक साहित्यिक युवराज संभाजी राजे या आगळ्या-वेगळ्या क्षेत्राची. त्यामुळे छत्रपती संभाजी राजांचे श्री बुधभूषण व विविध ग्रंथलिखाण प्रत्यक्ष आपणास पहायला हाताळायला व वाचायला मिळावे अशी अनेकांना हुरहूर लागलेली होती. दुर्देवाने शंभूराजांचे हे मूळ साहित्य एकत्रित कुठेच उपलब्ध नाही. छत्रपती संभाजीराजांचे ज्येष्ठ चरित्रकार वा. सी. बेंद्रे यांनी श्री बुधभूषण ह्या संस्कृत ग्रंथाचा काही भाग इटली व फ्रान्समध्ये असल्याबाबतचे मत सुमारे १९२० च्या दरम्यान व्यक्त केले होते. श्रीबुधभूषणमधील काही त्रोटक श्लोक अनेक ठिकाणी गेल्या सत्तर-ऐंशी वर्षात प्रकाशित झाले आहेत. असे असले तरी छत्रपती संभाजी महाराज एक महान भाषापंडित होते. याशिवाय त्यांना भारतातील प्रत्येक प्रांताची भाषाही ज्ञात होती. तसेच परकीय भाषांपैकी इंग्रजी, स्पॅनिश, फ्रेंच, पोर्तुगीज, डच, हिब्रु, फारशी, उर्दू या भाषाही शंभूराजांना लिहिता-बोलता- वाचता येत होत्या, याबाबत सर्वच प्रामाणिक देशी व परदेशी इतिहास अभ्यासकांचे एकमत झाले आहे. आज आपल्या हाती ‘श्रीबुधभूषण’ हा तीन अध्यायाचा मिळून एकत्रित ग्रंथ देत आहोत. गेले सात-आठ वर्षे मराठा सेवा संघ ह्या प्रयत्नात होत परंतु ह्या महानग्रंथाचे योग्य असे भावार्थमिश्रित अनुवादस्वरुप भाषांतर करण्यासाठी त्या ताकदीची व्यक्ती सापडत नव्हती.