Vatpade Mayur Vithoba
(S.Y. B. Pharm.)
GES’s Sir Dr M S Gosavi College of Pharmaceutical Education and Research,
Nashik-5- Library

सदर सारांश हा शिवाजी सावंत लिखित छावा या मराठी कादंबरीचा आहे. सदर कादंबरी वाचल्यावर संभाजी महाराजांची ओळख लेखकांनी अनेक रूपातून करून दिलेली आहे.
शिवपुत्र संभाजी महाराजांचा जीवन प्रवास म्हणजे एक अग्निदिव्य. छत्रपतींच्या निधनानंतर औरंगजेब पाच लाखांच सैन्य व 14 कोटींचा खजिना घेऊन दख्खन जिंकायला निघाला. पण छत्रपती संभाजी महाराजांनी त्याला नऊ वर्ष निकराचा लढा देऊन जेरीस आणलं. दख्खन जिंकायला निघालेल्या त्या क्रूर औरंगजेबाला पुन्हा दिल्लीच्या तख्तावर विराजमान होता आलं नाही. एक शूर लढवय्या,कोणत्याही प्रसंगी माघार न घेता लढणारा वीर,धोरणी राजकारणी,प्रजाहितदक्ष राजा,तरल संवेदना जाणून त्या शब्दबद्ध करणारा कवी,कर्तव्यनिष्ठ पुत्र,प्रेमळ भाऊ नि आदर्श पती. पण या सर्वातही त्यांची खरी ओळख लेखकांनी करून दिली आहे ती माणूस म्हणून. मराठा साम्राज्याचे राजे असूनही त्यांनी गरीब जनतेवर कधी अन्याय होऊ दिला नाही. प्रसंग पडताच आप्तजणांना विरोध करून त्यांना शिक्षाही केल्या, पण निरापराध्यांचा बळी पडू दिला नाही. प्रत्येक धर्माचा आदरभाव असायचा त्यांच्या मनी. औरंगजेबाच्या कुटील कारस्थानी महासत्तेसमोर त्यांचं हे माणूसपण निश्चितच निर्विवादपणे मोठं वाटलं.
संभाजी राजे जेव्हा दिलेरखानाला जाऊन मिळाले तेव्हा खरं तर चुकी जास्त परिस्थितीची होती. सोयराबाई आणि दरबारातील काही महत्त्वाचे मंत्री गण यांनी संभाजी राजांविरुद्ध अशी स्थिती निर्माण केली. सततच्या अशा कटकारस्थानांमुळे शिवाजी महाराजांनी संभाजी महाराजांना या सर्वांपासून दूर ठेवलं. दक्षिण दिग्विजयाच्या मोहिमेवर देखील त्यांना संभाजी महाराजांना सोबत नेता आले नाही. यातून कळत नकळत संभाजी महाराजांचं मन दुखावलं आणि त्यांनी बंड पुकारले. पण हे बंड स्वराज्य विरुद्ध कधीच नव्हतं. पण या गोष्टीमुळे संभाजी महाराजांबद्दल प्रचंड गैरसमज निर्माण झाले. स्वतःच्या हिमतीवर त्यांनी गमावलेलं सर्व काही मिळवलंही कारण स्वतःच्या ताकतीवर विश्वास असणाऱ्या त्या छाव्याला औरंगजेबाची भीती कधी वाटलीच नाही.
संभाजी राजांना माहीत होतं त्यांच्या वाहून गेलेल्या रक्ताच्या एकेक थेंबातून पुन्हा असे लाखो संभाजी जन्माला येतील. जे या मातृभूमीचे सगळ्या वाईट प्रवृत्तींपासून रक्षण करतील. ते गेले पण जगाला एक कायमची शिकवण देऊन गेले. कितीही खडतर परिस्थिती आली तरी हार मानायची नाही. स्वतःच्या जन्मदात्याला मरणयातना देणारा, सख्ख्या भावाला जीवे मारणारा, सत्तेसाठी कोणत्याही थराला जाणारा औरंगजेब आणि स्वतःच्या पित्याचा एक शब्दही खाली पडू न देणारे, सावत्र आईने त्याच्या मृत्यूचा कट रचला, तरी देखील तिला माफ केलं, सावत्र भावाचा जराही राग न करता त्यांच्यावर निर्भर प्रेम करणारे शंभूराजे यांची तुलना होऊच शकत नाही.
पुस्तकाचा शेवट वाचताना तर अक्षरशः रडू कोसळते. सिंहासमान आयुष्यभर लढणारा तो वीर फसवला गेला तो स्वकियांकडूनच. ज्याला शत्रूचा भय कधीच वाटलं नाही, त्याला आपल्याच माणसांनी फुटकळ विलोभनांपायी फसवलं. त्या महान राजाची विटंबना औरंगजेबाने केली, याची कल्पना सुद्धा करवत नाही. तितकं सगळं होऊनही तो छावा औरंगजेबापुढे नमला नाही.
आपल्या ध्येयासाठी अंतिम श्वासापर्यंत लढणाऱ्या व्यक्तीच बलिदान कधीच व्यर्थ जात नसतं. त्या बलिदानातूनच पुढच्या पिढीला जगण्याची नवीन आशा मिळते. हिंदवी स्वराज्यासाठी शेवटच्या श्वासापर्यंत लढणाऱ्या या छाव्याला विनम्र अभिवादन, त्यांची शिकवण सदैव मनात राहील, हीच अपेक्षा.
-Vatpade Mayur Vithoba

छावा (कादंबरी)- शिवाजी सावंत यांनी 1980 मध्ये प्रकाशित झालेली त्यांची छावा ही कादंबरी छत्रपती संभाजींच्या जीवनावर आधारित आहे- 1995 पासून त्यांनी महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे उपाध्यक्षपद भूषवले 1983 च्या बडोदा साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते- केवळ ऐतिहासिक लेखकच नव्हते तर राजकीय लेखकही होते
संभाजी राजांचा जन्म 14 मे इ स- 1957 रोजी किल्ले पुरंदर येथे झाला- संभाजी महाराज हे शिवाजी महाराज आणि सईबाई यांचे थोरले चिरंजीव आणि मराठा साम्राज्याचे दुसरे छत्रपती होते- पण तरीही त्यांचा जीवन काळ अतिशय कठीण होता- ते जन्मापासूनच बिकट परिस्थितीत अडकत गेले- सर्व परिस्थीतींशी सामना करत हे शूर पुरुष अवघ्या महाराष्ट्राचे प्रेरणास्थान बनले- 16 जानेवारी इ स- 1681 रोजी संभाजीरांचा राज्याभिषेक झाला या सर्व सुख-दुखांच्या प्रसंगात शंभूपत्नी येसूबाईनी दिलेल्या साथिचे सुंदर वर्णन छावा मध्ये केले आहे संभाजीराजांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी हिमतीने खूप लुढे दिले, मराठ्यांच्या झुंझारपणाची कितीतरी उदाहरणे संभाजीराजांच्या कारकिर्दीत झाली. संभाजीराजांनी केलेल्या लढायांची पुस्तकात केलेले वर्णन वाचकाना प्रेरित करतात. संभाजीराजांचा मृत्यूपूर्वीच्या 40 दिवसांचे अतिशय हृदय पिळवून टाकणारे वर्णन असलेली शेवटची 20 पाने वाचताना वाचकाच्या मनात संताप आणि डोळ्यात अश्रू भरून येतात. ही निघृण हत्या मार्च 11 इ.स.1689 रोजी भीमा इंद्रायणी नदीच्या संगमावरील तुळापूर येथे करण्यात आली. पण इतक्या अत्याचारानंतरही संभाजीराजे औरंगजेबासमोर नमले नाहीत. आणि यातच औरंजेबाचा पराभव सिध्द झाला. छत्रपती संभाजीराजे उत्तम साहित्यिक आणि संस्कृत भाषेचे उत्तम जाणकारही होते. त्यांनी वयाच्या चौदाव्या वर्षी बुधभूषण हा संस्कृत ग्रंथ लिहिला. संभाजीराजांचे सल्लागार. मित्र असलेले कवी कलश यांनी मरेपर्यंत आणि कठीण प्रवासातही संभाजी राजांची साथ सोडली काही.

Introduction :
Shivaji Sawant’s “Chhavaa” is a masterpiece of Marathi historical literature that brings to life the legendary story of Chhatrapati Sambhaji Maharaj, the son of Chhatrapati Shivaji Maharaj. This novel is a captivating blend of history and storytelling that explores the complexities of a valiant yet often misunderstood leader. Through meticulous research and compelling narration, Sawant portrays Sambhaji not only as a brave warrior but also as a sensitive human being.

Summary:
Chhavaa delves into the life of Sambhaji Maharaj, capturing his journey from childhood to his ultimate sacrifice for the Maratha Empire. The book narrates his struggles with family dynamics, his aspirations to uphold his father’s legacy, and his relentless fight against the Mughal Empire. It also sheds light on the emotional problems he faced due to misunderstandings and betrayals, both within his family and among his allies.

Plot Overview:
The novel begins with Sambhaji’s early life, highlighting his education, military training, and the expectations placed upon him as the heir to the Maratha throne. As the story progresses, readers witness his strained relationship with his stepmother, Soyarabai, and other court factions who conspire against him. Despite these challenges, Sambhaji’s courage and strategic brilliance shine through as he takes on the might of the Mughal Empire. The narrative builds towards the heart-wrenching climax, where Sambhaji is captured and brutally executed by Aurangzeb, cementing his legacy as a martyr for his people.

Themes:

1. Sacrifice and Patriotism: The novel emphasizes Sambhaji’s unwavering commitment to his empire and people, even at the cost of his life.
2. Family and Betrayal: It explores the complexities of familial relationships, especially the betrayal by those closest to him.
3. Leadership and Responsibility: Sambhaji’s journey reflects the challenges of leadership and the heavy burden of responsibility.
4. Courage and Resilience: The book celebrates Sambhaji’s indomitable spirit and his refusal to compromise his principles.

Setting:
The novel is set in 17th-century India, primarily in the Maratha territories and the Mughal court. Sawant vividly describes the forts, battlefields, and royal palaces, immersing readers in the historical and cultural milieu of the time. The attention to detail in depicting the geography and socio-political environment adds authenticity to the narrative.

Characters/Subject:

1. Sambhaji Maharaj: The protagonist, portrayed as a courageous yet misunderstood leader.
2. Chhatrapati Shivaji Maharaj: Sambhaji’s father, whose legacy looms large over the story.
3. Soyarabai: Sambhaji’s stepmother, whose political ambitions create significant conflict.
4. Aurangzeb: The Mughal emperor and Sambhaji’s principal antagonist.
5. Yesubai: Sambhaji’s devoted wife, who stands by him through thick and thin

Character/Subject Development:
Sambhaji’s character evolves from a young prince burdened by expectations to a valiant warrior and martyr. His growth is marked by his resilience in the face of betrayal and his unwavering commitment to his people. Other characters, like Yesubai, add emotional depth to the story, while Aurangzeb’s portrayal underscores the stark contrast between tyranny and heroism.

Plot Structure/Practical Applications:
The novel’s linear narrative structure effectively captures the key events of Sambhaji’s life. The practical application lies in its ability to inspire readers with lessons on leadership, resilience, and the importance of staying true to one’s principles. It also provides valuable historical insights into the Maratha Empire and its struggles against Mughal domination.

Themes and Messages:
The primary message of Chhavaa is that true leadership requires courage, sacrifice, and an unyielding sense of duty. The novel also underscores the importance of unity and trust within a family and a kingdom. Sawant’s storytelling encourages readers to reflect on the nature of legacy and the cost of freedom.

Strengths & Weaknesses:
Strengths:

1. Rich historical detail that brings the era to life.
2. Complex, well-developed characters.
3. Emotional depth and a gripping narrative.

Weaknesses:

1. The detailed historical descriptions might feel overwhelming for some readers.
2. The focus on Sambhaji’s struggles can overshadow other significant aspects of his reign.

Personal Reflection:
Reading Chhavaa is an emotional journey. It made me admire Sambhaji Maharaj’s courage and resilience while also empathizing with his personal struggles. The novel deepened my understanding of Maratha history and left me inspired by the sacrifices made for India’s freedom. It also served as a reminder of the importance of integrity and the strength required to stand up for one’s beliefs.

Conclusion:
Chhavaa by Shivaji Sawant is a powerful tribute to one of history’s most remarkable leaders. It masterfully combines historical accuracy with compelling storytelling, making it a must-read for anyone interested in Indian history or tales of heroism and sacrifice. Despite its minor shortcomings, the novel’s emotional resonance and timeless themes make it an enduring work of literature.