ययाति

नाव :- रुबिना अब्दुल बाशीद काझी (Ist Year LLB)
Name of the College: M.C.E. Society’s A.K.K. New Law Academy, Pune.

प्रस्तावना –
ययाती ही भारतीय लेखक वि. स. खांडेकर यांची 1959 सालची मराठी भाषेतील ऐतिहासिक कादंबरी आहे.
खांडेकरांच्या सर्वोत्कृष्ट कृतींपैकी एक कृती आहे. ती ऐतिहासिक हिंदू राजा ययातीची (हस्तिनापूर) कथा महाभारत या
महाकाव्यापासून घेतली आहे. या कादबरीत अनेक कथाकार आहेत आणि नैतिकतेच्या स्वरूपावर अनेक प्रश्न उपस्थित
करतात. मराठी साहित्या तील उत्कृष्ठ लेखन म्हणून स्वीकारल्या गेलेल्या ययातीला १९६० मध्ये साहित्य अकादमी
पुरस्कार आणि १९७४ मध्ये ज्ञानपीठ पुरस्कारासह अनेक पुरस्कार जिंकले.

ययातीच्या प्रस्तावनेत खांडेकर म्हणतात की, ते महाभारतातील मूल कथेकडे अनेक पातळ्यांवर आणि अनेक
कारणांमुळे आकर्षित झाले आहे. खांडेकरांनी आधुनिकता त्याच्या भौतिक मूल्यांसह पारंपारिक सद‌गुण आणि भावनांच्या
नाजुक बागेतून उधळलेल्या हत्तीच्या रूपात पहिले. चांगले आणि वाईट स्वार्थी आणि करुणा यातील भेद पुसट केले आणि
जगातील वाईट गोष्टीकडे लोकांना आंधळे केले. प्रत्युत्तरादाखल खांडेकरानी भूतकाळाकडे पाहिले आणि यथातीची कथा
निवडली. एका प्रकारच्या कथेचा वापर करून जुन्या स्त्रियांच्या काल्पनिक कथा म्हणून समकालीन समाजाच्या लोभ
आणि वासनेच्या अंतहीन ध्यासाची शून्यता आणि निरर्थकता वर्णन केली.
ययाती या कादंबरीत चार भाग आहेत त्यात ययातीचे संपूर्ण आयुष्य वर्णिले आहे. नैतिकतेचा विषय असलेली
प्रेमकथा म्हणून कथा विकसित करतात. असे करताना खांडेकर आधुनिक जीवनाच्या संदर्भात कथेला नवीन प्रासंगिकता
आणि अर्थ आणतात खांडेकरांसाठी ही कादंबरी सामान्य माणसाचे प्रतिनिधित्व करते. जो " विविध आनंद असुनही नेहमी
असंतुष्ट आणि अस्वस्थ असतो आणि आंधळेपणाने नवीन सुखाच्या मागे धावत असतो."

कादबरीची मुख्य पात्र
1) नहुष :- हस्तिनापूरचा राजा, यती आणि ययाती यांचे वडील
2) यती :- ययातीचा मोठा भाऊ, जो तपस्वी झाला
3) ययाती – हस्तिनापूरचा राजा, देवयानी आणि शर्मिष्ठा (देवयानीची दासी) हिच्याशी विवाह
4) देवयानी – दैत्यगुरु शुक्राचार्याची कन्या, ययातीची पत्नी आणि यदुची आई
5) शर्मिष्ठा – असूर राजा वृषपर्वाची मुलगी आणि पुरुची आई देवयानीची बालपणीची मैत्रीण
6) पुरु- ययाती आणि शर्मिष्ठा यांचे अनौरस पुत्र
7) कच :- ययातीचा मित्र शुक्राचार्याचा शिष्य
8) अंगिरस – एक ऋषी ज्यांच्या आशीर्वादाने यती आणि ययातीचा जन्म झाला
9) शुक्राचार्य- असुरांचे गुरु आणि देवयानीचे वडील
10)वृषपर्व असूरांचा राजा आणि शर्मिष्ठाचे पिता
11) मुकुलिका – ययातीची दासी
12) अलका :- मुकुलिका दासीची पुत्री आणि ययातीची मानलेली बहीण

मुख्य कथानक –
या कादंबरीची सुरुवात देव दानव युदधापासून होते नहुषच्या मदतीने देवगण युदध जिंकतात. पण इंद्राला
इंद्रपद गमवावे लागते. इंद्रपदाने गर्विष्ठ नहुष ताळतंत्र सोडून वागायला लागतो. इंद्रपदासोबत इंद्राणीचा हव्यास त्याला
सप्तषीच्या पालखीत प्रवास करायला लावतो. उतावीळ झालेला नहुष वृद्ध अगस्त्य ऋषी यांचा अपमान करतो.
अपमानीत गौतम ऋर्षी त्याला श्राप देतात, "हया नहुषची मुले कधीही सुखी होणार नाहीत आणि त्याचे स्वर्ग पत्न होते.
नहुषाचे दोन पुत्र यती आणि ययाती. यती लहानपणीच राजविलासापासून दूर सन्यासी जीवन जगतो म्हणजेच व्यतीत

करतो. याला समांतर देव दानवाच्या युद्धात शुक्राचार्याच्या संजीवनी विदयेच्या ज्ञानाने दान‌वाचे पारडे भारी पड़ते.
संजीवनी विदयाप्राप्तीसाठी देवांचे कारस्थान सुरु होते. कथानकातील पात्र बृहस्पतीपुत्र कच संजीवनी विदयेच्या
प्राप्तीसाठी शुक्राचार्याचा शिष्य बनतो. शुक्राचार्याची पुत्री देवयानी त्यावर मोहित होते पण कच तिला शांतपणे नकार
देतो.
या कादंबरीत प्रामुख्याने तीन कथाकार आहेत ययाती, देवयानी आणि शर्मिष्ठा कथेचा प्रत्येक भाग त्याच्या.
संबंधीत निवेदकाच्या दृष्टिकोनातून प्रथम व्यक्तीमध्ये कथन केलेला आहे . कादंबरीची पात्रे सामान्यतः रोमँटिक,
अलंकारिक आणि काव्यात्मक भाषा वापरतात.
पहिला भाग
हस्तिनापूरचा राजा ययाती या नायकाच्या जीवनावर केंद्रस्थानी ही कादंबरी आहे. निराशा यू‌यातीच्या
सुरुवातीच्या जीवनाचे वैशिष्ट्य आहे. जेव्हा त्याला कळते की , सख्या आईने आपले सौंदर्य गमावण्याच्या भीतीने त्याचे
दुध सोडले आहे. तेंव्हा त्याच्या मातृप्रेमावरील विश्वास तुटतो नंतर त्याला कुरता आणि उत्कटतेचा अनुभव होतो जो त्याच्या
पुरुषत्वाला आव्हान देतो त्यानंतर त्याला शारिरिक प्रेमाचा क्षणभंगुर अनुभव होतो
जेव्हा ययातीला अश्वमेध यज्ञासाठी (हिंदु परंपरेतील घोडा बली विधी) साठी राजवाड्याची सुरक्षा सोडावी
लागते तेव्हा जो त्याचा भाऊ यतीला भेटतो, जो एक तपस्वी बनला आहे आणि सर्व भौतिक सुखाचा त्याग केला आहे.
यानंतर तो कचाला भेटतो. ज्यामध्ये त्याला आनंदी, शांत जीवनाचे मॉडेल दिसते. पण ययाती जेव्हा त्याच्या वडिलांची
(नहुष) मृत्यू होते तेव्हा त्याला मानसिक आघात होतो आणि त्याला पहिल्यांदाच मृत्युच्या विनाश‌कारी शक्तीची जाणीव
होते तो भीती आणि असहायतेने ग्रासलेला असतो. या मनस्थितीत त्याजी गाठ राजवाड्यातील दासी मुकुलिका हिज्याशी
होते. ययातीने आपले दुःख दैहिक सुखात दफन करण्याचा प्रयत्न त्याच्या आयुष्यातील एक गंभीर काळ आहे नंतर तो
अलकाला भेटतो आणि बहिणीच्या प्रेमाचा अनुभव येतो. पण अलका शेवटी राणी आईच्या क्रूरतेला बळी पड़ते. तंतोतंत
यावेळी ययातीला एका शापाची माहिती मिळते. ज्याने भाकित केले होते की त्याचे वडील आणि त्याच्या वडिलांची मुले
कधीही आनंदी होणार नाहीत.
दुसरा भाग-
ययातीच्या वैवाहिक जीवनाचे वर्णन करतो हा भाग देवयानीचे कचावरील प्रेम आणि कचाचा शांतपणे ठाम
नकार दर्शवतो (कारण ती गुरुकन्या असते) देवयानी ययातीकडे प्रगती करून कचाचा बदला घेण्याचा प्रयत्न करते.
जिच्याशी ती शेवटी लग्न करण्यात यशस्वी होते. शर्मिष्ठा मुळची राजकन्या आता देवयानीसोबत तिची दासी म्हणून राहत
असते. पित्याच्या दिलेल्या वचनाखातर ती देवयानीची दासी म्हणून जाते. यावेळी शर्मिष्ठा ययातीच्या संपर्कात येते जेथे
देवयानी ययातीशी संबंध प्रस्थापित करू शकत नाही तिथे शर्मिष्ठा आणि ययाती शरीराने आणि मनाने एकरूप होते
त्यानंतर त्यांना गुलगा होतो आणि काही काळ ययाती सूखी होतो पण एका वादळी रात्री शर्मिष्ठा त्याला सोडून मुलाला
घेवून निघून जाते, हस्तिनापूर सोडून जाते ययाती आता देवयानीपासून दुरावणे आणि शर्मिष्ठा गमावणे या दोन्ही गोष्टी
सहन करत होता त्याच्या जीवनातील पोकळीमुळे त्याला नैतिक अधःपतनाच्या मार्गावर नेले होते.

तिसरा भाग-

18 वर्षाच्या कालावधीत ययाती आपल्या शाही कर्तव्यांकडे दुर्लक्ष करतो आणि माधवी आणि तारका सारख्या
स्त्रियांसोबत आनंदी जीवन जगतो हस्तिनापूरवर शत्रूंनी हल्ला केला तरी ही देवयानीच्या रागातून ययाती आपल्या
कर्तव्याकडे दुर्लक्ष करत राहतो आणि सुखी जीवन शैलीचा पाठपुरावा करतो. त्यांचा मुलगा यदु कैदेत असतो ययातीचा
धाकटा मुलगा पुरु यदूची सुटका करतो तेव्हा देवयानीचे वडील शुक्राचार्य आपल्या मुलीचे दुःखी विवाह आणि ययातीची
अधोगती पाहून याला वृद्धत्वाचा श्राप देतात. त्याच प्रकारे शामिष्ठाशी विवाह केल्याचा राग ही शुक्राचार्याना अनावर
होतो व ययातीला श्राप देतात.
जेंव्हा ययाती अचानक म्हातारा होतो म्हणजे म्हातारा झालेला दिसतो तेव्हा त्याच्या अतृप्त इच्छा त्याला त्रास
देतात तो आपल्या मुलांना त्यांचे तारुण्य देण्यास सांगतो. त्याला पाच (देवयानीना दोन आणि शर्मिष्ठाला तीन) पुत्र
असतात. पुरु शर्मिष्ठाचा धाकटा पुत्र असतो पुरुचे तारुण्य स्विकारल्यानंतर ययातीला त्याच्या चुका लक्षात येतात. त्याचा
मुलगा पुरु आणि शर्मिष्ठा यांचे प्रेम त्याला एक चांगला व्यक्ती बनवते. तारुण्य स्वीकारल्यानंतर काही मिनिटानंतरच तो
परत करण्याचा संकल्प करतो याच काळात देवयानीचेही हृदय परिवर्तन होते. कादंबरीच्या शेवटी ययाती त्याच्या
आशीर्वादाने पुरुकडे सर्व राज्याची जबाबदारी सोपवतो आणि देवयानी आणि शर्मिष्ठा यांच्या सोबत जंगलात जीवन
जगण्याचा प्रयत्न करतो यामुळे ययातीच्या भासवतीपासून अलिप्तते परतिचा प्रवास पूर्ण होतो.
महाभारतातील विचलन-
ययातीचे वडील राजा नहुष यांना मृत्यूची चिंता होती. महाभारतातील नहुषाला ऋषीनी पृथ्वीवर नागच्या
रुपात राहण्याचा श्राप दिला होता प्रदीर्घ दुख भोगल्यानंतर तो अखेरिस पांडव राजा युधिष्ठिराला भेटला आणि ज्याने
त्याला (नहुष) प्रापातून मुक्त केले.
या उलट ययाती या कादंबरीत नहुषाला आपल्या राजवाड्यात मरताना दाखवलेले आहे. जिवावर बेतलेले आहे
तो आपल्या पत्नीला आणि मुलाला त्यांच्या स्वतःच्या आयुष्यातील काही तास देण्याची विनंती करतो जेणेकरून तो थोडा
जास्त काळ जगू शकेल त्याचा उरलेल्या अपुर्ण इच्छामुळे त्याला मृत्यूची भीती वाटते. नहुषाच्या मृत्यूशी असहाय्य संघर्ष
त्याचा मुलगा ययातीला असुरक्षिततेच्या चिरस्थायी भावनेने सोडतो ज्यामुळे त्याच्या संपुर्ण आयुष्यावर परिणाम होतो.
महाभारताच्या मुळ कथेत ययाती आपला मुलगा पुरु चे तारुण्य हजार वर्षे उपभोगत असतो. त्यानंतर तो पुरुचे
तारुण्य परत करतो आणि शेवटी स्वर्गात जाण्यापूर्वी हिमालयात ऋषीमुनी- सोबत अनेक वर्षे जगतो. कादंबरीत मात्र
ययाती आपल्या मुलाचे तारुण्य केवळ स्वतःच्या जीवावर परत करू शकतो. तरीही पुरुचा तरुण रायानी स्वीकारल्यानंतर
काही मिनीटात् ते परत करण्याचा निर्णय घेतो. संजीवनी मंत्र वापरण्याच्या विदयेने कचाने त्याला मृत्युपासून वाचवले
होते.
निष्कर्ष –
ययातीच्या मुख्य पात्रांचा अर्थ जीवनातील प्रमुख दृष्टिकोन दर्शवणारा म्हणून केला गेला आहे. ययाती भौतिक
सुख- शोधाला मूर्त रूप देतो. देवयानी अत्याधिक अभिमान आणि शक्तीची इच्छा दर्शवते जिथे शर्मिष्ठा निस्वार्थी, निस्वार्थ
प्रेमाचे प्रतीक आहे. कचा नैतिकता आणि संथम, जीवनाचा स्वच्छ आनंद आणि मानवजातीच्या कल्याणाची भावना यांचे
प्रतीक आहे. यतीने सर्व भौतिक सुखाना नकार देणे. हे ययातीला विरोधक म्हणून काम करते.

या कादंबरीत अनेक नैतिक प्रश्न आहेत ज्यात पुढील गोष्टीचा समावेश आहे. परिपुर्ण जीवन कसे परिभाषित करावे
नैतिकता आणि अनैतिकता यांच्यातील सीमा कोठे ठेवावी आणि जिये भौतिक सुखाचा शोध आध्यात्मिक मूल्याच्या संदर्भात
बसतो या कादंबरीत ययातीच्या आसक्तीपासून आलिप्तते पर्यंतचा प्रवास दर्शवला आहे.

माझे मत :-
ययाती हि कादंबरी अतिशय उत्कृष्ट आहे. त्यात अध्यात्मिक, सांसारिक , स्त्री, पुरुष यांची मानसिक , शारीरिक
अवस्था विचार, मनोवृत्ती यांचा सर्वांगीण विचार केला आहे. त्यामुळे हि सर्वोत्कृष्ट कादंबरी ठरलेली आहे. असं हि म्हणू
शकतो कारण काहींना ययातीने वागणे आवडले आहे. सय्यमी आणि शांत कचा आहे, पुरुषाला समजून घेणारी शर्मिष्ठा आहे.
माझ्या मते ययाती याने शारीरिक सुखाच्या मागे नाही लागायला पाहिजे होते. पत्नीला समजून घेऊन एकनिष्ठ
राहायला हवे होते. दासी त्याची मैत्रीण होऊ शकली असती पण त्याने तिला पत्नी बनवून अनौरस पुत्राला जन्मला घातले.
त्यामुळे एक स्त्री म्हणून, मला असं वाटत की, पुरुषांनी ययाती सारखे वागू नये.