रावण राजा राक्षसांचा

पुस्तक परीक्षक : डॉ.शैलेंद्र काळे, खडकी एज्युकेशन सोसायटीचे टीकाराम जगन्नाथ कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय, खडकी, पुणे

भारतीय अध्यात्मिक संस्कृतीत रावणाचे महात्म्य दिसून येते. भारतीय पौराणिक गतीनुसार सुमारे पाच हजार वर्षांपूर्वी वाल्मीक ऋषींनी रामायण हे महाकाव्य रचले. त्यानंतर अनेकांनी अनेक पद्धतीने आपल्या दृष्टिकोनातून रामायण काव्य रचना केलेली आहे. अनेकांनी अनेक पद्धतीने रामायण मधील रावणाची प्रतिमा सृष्ट, दृष्ट पद्धतीने रंगविलेली आहे. राजा रावणाचा उल्लेख वाल्मिकी रामायणात, स्कंदपुराणात, विष्णुपुराणात आढळतो.

रावण त्याचे व्यक्तिमत्व आणि त्याचा पराक्रम त्याची भक्ती श्रद्धा आणि निष्ठा समजेल असे एकही पुस्तक तटस्थ वृत्तीने लिहिलेले दिसून येत नाही. मात्र लेखक शरद तांदळे यांनी रामायणातील रावण हा दृष्ट प्रवृत्तीचा नव्हता या मताचा अभ्यासपूर्ण संशोधनात्मक शोध आणि बोध या कादंबरीत घेतला आहे. मुळात सर्वत्र रावण हा दृष्ट राक्षसी प्रवृत्तीचा रंगवलेला दिसून येतो; मात्र शिवतांडव स्तोत्र, रावण संहिता, कुमार तंत्र लिहिणारे बुद्धिबळ व रुद्र विना निर्मिती करणारा विद्वान अरावण हा खल प्रवृत्तीचा म्हणजे खलनायक कसा असेल किंवा असू शकतो का या प्रश्नाचे योग्य उत्तर ही कादंबरी वाचल्यानंतर निश्चितच मिळेल. लेखकाने सतत चार वर्ष संशोधनात्मक अभ्यास करून रावण राजा राक्षसांचा ही कादंबरी लिहिलेली आहे.

ऋ

षी वाल्मीकांना भारतीय संस्कृतीत महत्त्वाचे स्थान आहे रामायण सारखे महाकाव्य लिहून भारतीय संस्कृतीत आणि परंपरेत एक नवा अध्यात्मिक विचार त्यांनी दिला आहे. मूळ वाल्मिकी रामायण वाचताना रावणाच्या आयुष्यातील सकारात्मक दृष्टिकोन या कादंबरीत लेखकाला भावलेला दिसून येतो अनेक संवाद आणि प्रसंग वाचत गेल्यानंतर लेखकाचा रामायण आणि रावण यांच्याकडे पाहण्याचा सकारात्मक दृष्टिकोन वाचक म्हणून मनाला पटल्या वाचून राहत नाही. साहित्य संस्कृती परंपरा यामध्ये आणि अलीकडच्या दृश्य श्राव्य माध्यमातून चित्रपट क्षेत्रातून कथा कादंबरी प्रसंगातून रंगवलेला राम आणि रावण यांची दखल रावणाच्या संदर्भात आलेले घटना पात्र प्रसंग स्थळ काळ आणि वेळ याचे संदर्भ कादंबरी वाचल्यानंतर एक वेगळे रामायण वैचारिक रामायण मनामध्ये जन्म घेते. रामायणातील रावण राजाचा पराक्रम, त्याची भक्ती, निष्ठा म्हणाला समजावून घेताना छान वाटते. तरीही रामायणातील जटायु पक्षी वानर आणि त्याच्या शेपट्या अशा काल्पनिक अवास्तव घटनांकडे आपण संशोधनात्मक दुर्लक्ष केले तरी कादंबरी नक्कीच आपल्याला एक छान संशोधनात्मक कादंबरी म्हणून आनंद देते. प्रत्येकाच्या मनात एक राहून दडलेला असतो आणि तो रावण आयुष्याच्या पटलावर जर संशोधनात्मक दृष्ट्या समजून घेतला तर ही कादंबरी नक्कीच आपल्याला एक नवीन विचार देऊन जाते.

“रावण राजा राक्षसांचा” *ही कादंबरी प्रथम पुरुषी निवेदन पद्धतीतून*स्वतः रावण सांगताना दिसतो आहे. लेखकाच्या या प्रथम पुरुष निवेदन पद्धतीत स्वतः रावण स्वतःच्या जीवन कहाणीचा वेध आणि बोध लेखकाने वाचकाला करून दिलेला आहे.

लेखकाने रावण जीवन कहाणीचा एकूण एकोणतीस प्रकरणातून कादंबरी उलगडलेली आहे. या एकोणतीसप्रकरणात स्वतः रावण “मी” नावाच्या पहिल्या प्रकरणात समजून येते. रावणाची मातृभक्ती या प्रकरणात प्रकर्षाने जाणवते “आईच्या मृत्यूचा सूड घेताना माझ्या रक्ताच्या प्रत्येक थेंबाला शपथ आहे तुझी आजपासून प्रत्येक श्वास फक्त तुझ्यावरील अत्याचाराच्या सूडिसाठीच आहे.” येथे ही पहिले प्रकरण संपते. दुसऱ्या प्रकरणात राहून राजाचा आजोबा पौलस्त्य ऋषीच्या जीवनावर ओझरता प्रकाश लेखकाने टाकला आहे. राजा रावण आई कैकसीच्या सोबत आजोबांचा आश्रम पाहिला जातो. आपले आजोबा असुर दानव देव या सर्वांना वंदनीय आहेत हे आईकडून रावणास समजते.”या महान ऋषीच्या पोटी हा विश्रवा नावाचा नीच पुत्र म्हणजे रावणाचे वडील कसे जन्माला आले याचा विचार रावण आईच्या सांगण्यावरून करतो. आयुष्यात खऱ्या ज्ञानार्जनाची सुरुवात गुरू सोबत होते धर्म,शास्त्र आयुर्वेद काव्य,संगीत अशा विविध विषयांचे ज्ञानग्रहण गुरुशिवाय शक्य नाही असे आजोबांकडून ऐकल्यानंतर स्वतः रावण”आजोबा तुम्हीच आमचे गुरु आहात.”असे म्हणून आजोबांना गुरुस्थानी मानतो आणि आजोबांच्या सांगण्यावरून ब्रह्मदेवाचे शिष्यत्व स्वीकारतो.

कादंबरीच्या तिसऱ्या प्रकरणात राहून आणि प्रहस्ताशी चर्चा करून आपला मूळ इतिहास शोधण्याचा प्रयत्न केला. त्यांच्या संवादात देवांविषयीची क्रूरता चीड वाचायला मिळते. इथेच राक्षस जातीचा इतिहास गवसतो. शस्त्रास्त्राचे ज्ञान घेतल्यानंतर रावण नर्मदा परिक्रमा करतो नर्मदा परिक्रम करताना महिष्मतीच्या राज्यात येतो येथे तो विविध शस्त्रांचे ज्ञान अवगत करतो. शिवाय, स्वरक्षणाकरता स्वतःचा भूप्रदेश आणि पृथ्वीवर अस्तित्वात असणाऱ्या विविध जीव वंशाची ओळख राहून आलो होते. असुर दैत्य मानव देव भूत दास दस्यु, पिशाच्च, गंधर्व, यक्ष,मरूत,नाग,सर्प, गरुड, वानर, अस्वल. राजा रावणाच्या जीवनात या जीव वंशांचा आणि जमातींचा पुढे खूप मोठा सहभाग झालेला दिसून येतो. पुढील ज्ञानार्जन प्रकरणात रावणाने परंपरा संस्कृती चालीरीती, वारसा,सण, धारणा यावर चिंतन केलेले दिसते. वेद निर्मितीचे रहस्य ब्रह्मांड, यज्ञ धर्म आणि मंत्र तंत्र याशिवाय आयुर्वेद अशा विविध विषयाचे ज्ञान सातवी बुद्धीने रावण करताना दिसतो वेद समजले तर धर्म समजतो धर्म समजता काम आणि मोक्ष या चारही विषयाचे ज्ञान घेणारा सर्वोत्तम ठरतो हे रावणाला ज्ञात होते. मनःपूर्वक ज्ञानार्जन करणारा रावण येथे दिसून येतो.

ब्रह्मदेवाकडे ज्ञान ग्रहण, परिस्थितीतून आलेली बंडखोरी, आई विषयीचे नितांत प्रेम, मी मरणार नाही हा मिळालेला वर यातून आलेली क्रूरता आपल्याला काही पुढच्या प्रकरणात वाचायला मिळते.

रावण राजा दक्षिणेकडे प्रवास करतो तेव्हा तो राजा राक्षसांचा गुरु शुक्राचार्य आणि लंका स्वतःचा हा विवाह या गोष्टीचे, घटनांचे लेखकाने अतिशय क्रमवार सुसंगत संशोधनात्मक शोध घेतलेला आहे तो वाचताना रावणाविषयीची जिज्ञासा वाढते.

पुढील प्रकरणा त रावण राजा मात्र त्याचा प्रतिशोध घेताना दिसतो. त्यांनी निर्माण केलेली लंका इंद्रजीत अशी असलेले त्याचे वैर, सीता आणि शूर्पणखा त्यातून रावणाचे श्रीमन समजून येते. मित्र वालीच्या त्यावरून लंकाधनाच्या प्रसंगात आणि शेवटी गणगौर रामायणातील राम रावण युद्धातून राजा रावण राक्षसांचा वाचकाच्या मनात सकारात्मक आत्मीय भक्ती जन्माला घालतो.