वारकरी पंथांचा इतिहास

नाव :- पठाडे प्रतीक बंडू, तत्त्वज्ञान विभाग 

सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ 

पुस्तकाचे नाव:- वारकरी पंथांचा इतिहास    

संपादक : शं. वा. दांडेकर, एम. ए.

आज बऱ्याच दिवसांनी म्हणजे जवळजवळ 2 ते ३ वर्षांनी वारकरी पुन्हा पंथाचा इतिहास हे पुस्तक वाचायला मिळाले. वारकरी पुन्हा संप्रदायाचा थोडासा वारसा घरान्यामध्ये असल्याने वारकरी संप्रादायातील प्रतिष्ठीत हा विद्धवान लोकांची बरीच पुस्तके मी वाचलेली आहे. आणि वाचतही असतो. संप्रादायाच्या उभारणीचे काम तर मध्ययुगीन काळातील लोकांनी करुण ठेवले परंतु भारतामध्ये इंग्रजाच्या आगमनामुळे जे जे बदल व आधुनिकीकरणाला सुरुवात झाली अशा प्रकारच्या परीस्थीतीत आधुनिकता वादी आणि उत्तर अधुनिकतावादी समीक्षा सिद्धांतापुढे विविध संप्रदाय हतबल होऊ लागले. वैज्ञानिकतेच्या कसोट्यांवर ज्या गोष्टी टिकत नाही त्या एकतर काल्पनीक मानल्या जाऊ लागल्या नाहीतर मीथके माणल्या जाऊ लागल्या. अशा परिस्थित वारकरी पंथाचा इतिहास हे पुस्तक अत्यंत महत्वाची कामगीरी बजावनोर ठरले व त्यामुळे वारकरी पंथाकडे लोकांची पाहण्याची इष्टीच बदलून गेली.

१९०० च्या सुरुवातीला महाराष्ट्रामध्ये विशेषतः पुण्यामध्ये शिक्षणाविषयी फार मोठ्या प्रमाणात बदल घडून आले त्यामध्ये विशेषत्वाने जी नावे होनी घ्यावी लागतात त्यामध्ये गुरुदेव रानडे, डेक्कन एज्यूकेशन सोसायटी व शिक्षण प्रसारक मंडळी यांची. याच काळात वारकरी संप्रादायामध्ये सुद्धा १९१७ पासुन विलक्षण स्वरुपाची क्रांती झाली.  तिचे कारण म्हणजे जोग महाराज वारकरी शिक्षण संस्था. या संस्थेचे संस्थापक विष्णूबुवा जोग आणि त्याची चार शिष्य मंडळी. यांपैकी नाव शिक्षण व संशोधन क्षेत्रामध्ये अग्रक्रमाने येते ते म्हणजे प्रा.गु. शंकर वामण दांडेकर उर्फ मामासाहेब.

वारकरी पंथाचा इतिहास हे पुस्तक प्रा. दांडेकरांनी डेक्कन महाविद्यालयात शिक्षक असतांना लिहीले होते असे लते प्रस्थावनेत सांगतात. डॉ. करमरकर यांच्या ज्ञानकोशासान छोटे खाणी एक शोधनिबंध त्यांना दांडेकरणांनी दिला होता तो शोधनिबंध म्हणजेच हा वारकरी पंथाचा इतिहास होय. करमरकरांच्या परवानगीने नंतर तो स्वतंत्रपणे प्रकाशीत केला. मामासाहेबाची ग्रंथ संपदा तशी विलक्षण स्वरूपाची आहे त्यामध्ये इश्वर वाद, ज्ञानदेवाचे जिवनविषयक तत्त्वज्ञान भजनी मालीका किंवा संशोधन करून तयार केलेली सार्थ ज्ञानेश्वरी असो. मामासाहेब जोग महाराजांच्या नंतर भागात भामासाहेब स्वतः संस्थेचे अध्यक्ष आणि ल्योनी जे संस्थेला आदर्श घालून दिले. ते आजवर संस्था जपत आहे.

सदर पुस्तकामध्ये प्राः दांडेकराणी संप्रदायातील अनेक वादाच्या विषयांवर चिकित्सक  चर्चा कल्ली आहे. त्यातील काही ठळक विषय खालिल प्रमाने.

• पहिला विषय सांगता येईल तो म्हणजे विठ्ठल दैवताच्या उद्‌गमाविषयीचा ‘कानडा राजा पंढरीचा किंवा व विठ्ठल या अभंगाच्या ओळींवरून विठ्ठल हा कर्नाटकी दैवत आहे. असो बऱ्याच सेसा संशोधकांचे मत होते परंतु दांडेकरांणी ते अमान्य करून कानडा शब्दाचा अर्थ ज्ञानेश्वरीतील ओळीशी लावला आणि कानडा म्हणजे न कळणारा असा केला.
• दुसरा विषय सांगता येईल तो म्हणजे तत्कालीन संशोधकांमध्ये संशोधकांनी संप्रदायाविषयी व त्याच्या उत्पत्ती विषयी मांडलेली वेगवेगळी मते त्यांची देखिल चिकित्सक चर्चा या संशोधन पत्रिकेत दांडेकरणांनी केलेली आहे. मुसलमानी आक्रमणांना महाराष्ट्र तयार व्हावा म्हणून वारकरी संप्रदाय स्थापण झाला असे म्हणनारे प्रा. न. रा. फाटक तसेच महानुभाव संप्रदायाचा महाराष्ट्रातील प्रभाव नष्ट व्हावा म्हणून वारकरी संप्रदायाची स्थापना झाली असे म्हणनारे रा. शं वाळिंबे यांचा समावेश होतो.

• यातच तिसऱ्या गोष्टीचा देखिल विचार करता येईल तो म्हणजे पंढरपूरची विठ्ठलाची मुर्ती ही ज्ञानदेवांच्या काव्नतील नाही ती बदललेली आहे. याचाही मोठा चिकीत्सक पद्धतीने विचार छोडेकांनी मोडला आहे. वारकरी संप्रदायाच्या अद्वैत तत्त्वज्ञानाचा देखिले विचार विस्तृतपणे मोडला आहे परंतु एका गोष्टीचा उल्लेख करावाच लागेल ती म्हणजे ज्ञानदेवाचे तत्त्वज्ञान. तत्कालीन अभ्यासकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात चर्चेला अलेला विषय होता तो म्हणजे ज्ञानदेव हे मायावादी कि जिद्दविलासवादी. या प्रश्नावर प्रा. मामासाहेब दांडेकरांनी यत्कींचनही चर्चा केली नाही किंवा त्यांच्या कुठल्याच साहित्यामध्ये स्पष्टपणे एका पक्षाचा अंगिकार त्यांनी केलेल्या दिसत नाही. कदाचित संप्रदायाला एकसंघ ठेवण्यासाठी एक न जानता सांप्रादायीक म्हणून ही त्यांची भूमिका त्यांच्या ठिकाणी योग्य वाटते.