श्री ज्ञानदेवकृत हरिपाठ-विवरण

पुस्तक परीक्षक : डॉ.शैलेंद्र काळे, खडकी एज्युकेशन सोसायटीचे टीकाराम जगन्नाथ कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय, खडकी, पुणे

मानवी जगण्यातील अपूर्णता, दुःख, वेदना आणि संघर्ष यातून जगण्याचा सुलभ सहज मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न अध्यात्माने केला आहे. अध्यात्माची गोडी संसार करताना सामान्य माणसात रुजावी म्हणून वारकऱ्यांच्या आध्यात्मिक जीवनशैलीत हरिपाठ असे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. रोज दिवसातून दोनदा सकाळी आणि संध्याकाळी हरिपाठाचे वाचन आणि विवेचन वारकरी संप्रदायात केले जाते. हरी भजन हरी जागरण आणि हरिचिंतन यातून संसारिक व्यथावेदनातून सहजसुला मार्ग काढून सुखाचा मुक्ती मार्ग शोधला जातो.

जगातील सर्व आध्यात्मिक मार्गात दैवत मार्गात अध्यात्म भक्तियोग अपूर्व मांडला आहे. भक्ती करण्यात विनाट सर्वांना उभा आहे आणि कोणतीही पूर्वतयारी भक्ती करण्यासाठी लागत नाही ही शिकवण वारकरी संप्रदायाची आहे. भक्त हा आरंभी तत्त्वज्ञानाचा गंध नसलेला, अशिक्षित अडाणी असला तरीही संसारात घरात राहून अनन्य भक्त होऊ शकतो त्याच्या भक्तीच्या उत्कट प्रवाहातून भक्तीधारा प्रसन्न होते आणि भगवंताची आज्ञा होऊन त्यातनं त्याला गोड अध्यात्म ज्ञान प्राप्त होते असे गीतेच्या दहाव्या अध्यायात एकविसाव्या श्लोकात सांगितले आहे. त्याची प्रचिती ज्ञानदेवांच्या हरिभक्त हरिपाठ आत येत आहे. अगदी अंतिम प्रसंगी भक्त परमात्म्याला यथार्थ पूर्ण जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो इष्ट रूपात त्याला साक्षात्कार लागतो व परमात्मा आणि परमेश्वर यांचे अनन्यसाधारण मिलन होते. संसारात तरुण जाण्याचा मार्ग म्हणजे हरिभक्ती आणि भक्तीचे चिंतन म्हणजे हरिपाठ विवेचन महत्त्वाचे आहे.

याचा आध्यात्मिक दृष्टीने ज्ञानदेवांनी सर्वांच्या फार्मर्तिक कल्याणासाठी हरिपाठाचे अभंग रचले आहेत. याचे श्रवण चिंतन आणि अभ्यास घरोघरी व्हावा, ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी महाराष्ट्र भूमीत प्रकटावी, आत्म सुख लाभाने जनसामान्य तृप्त व्हावे अशी अपेक्षा वारकरी संप्रदायातील भक्त ज्ञानदेवांच्या या हरिपाठ अभंगातून निष्ठेने प्रतिनिधींनी परमेश्वराकडे करताना दिसतात. हरिपाठाचा अभ्यास म्हणून चिंतन हे सामान्य सुख समाधान अवस्थेत घेऊन जाणारे आहे.

संत ज्ञानदेवांचे हरिपाठ अभंगाची भाषा साधी सोपी सरळ आणि सहज अर्थबोध करणारी आहे. सामान्यता हरीपाठाची चेतना जीव आणि परमेश्वर हा एकच आहे म्हणजे अद्वैत आहे हा भक्ती शास्त्राचा तत्त्वज्ञानाचा सर्वात मोठा अर्थ ज्ञानदेवांच्या हरिपाठ आतील 27 अभंग मध्ये भरलेला, भरलेला आहे.”हरिपाठ”वर करणे हा शब्द साधाच वाटला तरी गुड अध्यात्मज्ञान आणि त्यातून सहज सुलभ जीवन ज्ञान होताना दिसते. अशा हरिपाठ अभंगाचे खंड न पडता पठण म्हणून आणि चिंतन व्हावे हे महत्त्वाचे वाटते याचे गुड अध्यात्मण्यास समजणे महत्त्वाचे आहे. हरिपाठाच्या अभंगातून सर्वसामान्यांना संत ज्ञानदेव जगण्याचा सामान्य अर्थ त्यातून व्यक्त होणारा भावार्थ यापुढे जाऊन गरिबीत अर्थ आणि आध्यात्मिक अर्थ स्पष्ट करून सांगतात. अशा पद्धतीने समजू शकेल व उपयुक्त ठरेल अशी या”ज्ञानदेव कृत हरिपाठ-विवरण”ग्रंथाची मांडणी ग्रंथकार आणि केली आहे.

“ज्ञानदेव कृत हरिपाठ-विवरण”या ग्रंथातील हरिपाठाचे 27 अभंग हाती सरळ सुबोध अर्थ सांगून जातात अभंग चरणावर विस्तृत विवेचन केलेले आहे. तात्विक व गुड अर्थाची उकल केलेली आहे. भक्ती उपासना करताना येणाऱ्या अडचणी आणि शंका त्यांचे निरसन करण्याचा प्रयत्न या ग्रंथात केलेला दिसून येतो. श्री संत ज्ञानदेवांनी “ज्ञानदेवांनी-ज्ञानभक्ती” कशी सांगितले आहे ही समाधी अवस्थेतील एकांत व्यक्ती वाचताना श्री हरी साईज्जता समाधी प्राप्त होते हरिपाठ आत अंतर्भूत असलेल्या या सर्व विशेषांकडे पाहताना या ग्रंथाचे मोल अतिशय मौलिक आहे.

२७ अभंगांच्या ज्ञानदेव कृत हरिपाठ च्या विवरणात या ग्रंथात आपल्याला मूळ अभंग पाहावयास मिळतो. या अभंगांची रचना चार सहा आठ आणि 12 चरणात विभागलेली आहे. मूळ अभंगानंतर ग्रंथकाराने अभंगाचा भावार्थ उलगडलेला आहे. भावार्थ वाचताना चरणाच्या एक-एका शब्द घटकाचा मूळ अर्थ आणि भावार्थातून व्यक्त होणारा जीवनात ग्रंथकार आणि सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. हरिपाठाच्या प्रत्येक अभंगाच्या शेवटच्या चरणात “ज्ञानदेव म्हणे” ही नाममुद्रा वाचताना आणि जाताना भावभक्ती जागृत होते. मूळ अभंग रचनेतील ज्ञानदेवांच्या शब्द सामर्थ्याची चाहूल गाताना अगदी सहज ग्रंथकार्याने दिलेल्या भावार्थ कडे लक्ष जाते. भावार्थ मध्ये मित्रांनो सखा सोबती अशा शब्दाने सांगितलेल्या भावार्थरूप निरुपणाचा आभार वृद्ध सर्व श्री पुरुषांना आपलेसे करून घेते साधकाला संसारिक प्रपंचिक गरदार कर्तव्य कर्म सोडून न देता दूर रानावनात न जाता घरात बसूनच उखाणे सतत हरिपाठ घेण्याची सवय या ग्रंथांनी नक्कीच होते. आजच्या वैज्ञानिक युगातील मानसशास्त्राप्रमाणे नामजपाचे द्रुतलयी गतीतला नाम उच्चार माणसाच्या चित्तवृत्तीला पोषक असते आणि त्यातून त्याचा सातपिक आहार विचार आणि विहार जन्माला येतो हे या ग्रंथाचे वैशिष्ट्य आहे. हरिपाठातील प्रत्येक अभंगाच्या अर्थात मूळ अर्थाला बाधा न येता भावार्थ आणि अध्यात्मार्थ सहज हरिचिंतनाकडे नेतो. उदाहरणार्थ:”सर्व सुख गोडी साही शास्त्र निवडी! रिकामा अर्ध घडी राहू नको!!.. या सत्ताविसाव्या अभंगात समाधी संजीवन हरिपाठ चिंतन याचे महत्त्व ग्रंथकार ग्रंथाच्या भावार्थ सांगतो. पाठाची फलश्रुती ही ग्रंथकाराने ज्ञानदेवांच्या शब्दात सांगितले आहे ती अशी,”अभंग हरिपाठ असती अठ्ठावीस! तारीख विश्वाचे ज्ञानदेवे!!

श्री ज्ञानदेव कृत हरिपाठ-विवरण ग्रंथाचा समारोप करताना शेवटी ग्रंथकाराने ज्ञानदेवांची आणि श्री पांडुरंगाची आरती जोडले आहे शिवाय हरिपाठ याची महती सांगणारी प्रार्थना आणि संत ज्ञानदेवांनी विश्वात्मक देवाकडे मागितलेले पसायदान जोडले आहे.