श्वास
By Shailendra Kale
मानवी जीवनातील अनेक विकार, तृष्णा,भूक या काव्यसंग्रहातून ठाई ठाई स्पष्ट होते. आत्मभानात्मक शोधातून सकारात्मक विचारात बदल <span lang="MR" style="font-size: 12.0pt;line-height:
पुस्तक परीक्षक : डॉ.शैलेंद्र काळे, खडकी एज्युकेशन सोसायटीचे टीकाराम जगन्नाथ कला, वाणिज्य व विज्ञान महाविद्यालय, खडकी, पुणे
कवी सुनील तोरणे यांच्या शब्दात,”झालंय माझा लिहून श्वास वाचून अमूल्य श्वास भरा!! वाजता वाजता श्वासात आपण अमूल्य श्वासाचे सार भरा!! सार भरता श्वासात आपण परत मला थोडं!! ही आशा आणि अपेक्षा व्यक्त केलेली दिसून येते कवी म्हणतो, माझा”श्वास”मला नवीन बळ आणि दिशा देतो या माझ्या नवीनतेच्या श्वासात श्वास मिसळून नवीन आशा निर्माण कराल असा अमूल्य विश्वास वाटतो. कवीचे हे मनोगत एका श्वासाचे निमित्ताने वाचताना साहजिकच मनामध्ये भरून राहतो.
प्रत्येक व्यक्ती ही स्वतःतून स्वागतातून स्वतःला सतत व्यक्त करीत असते फक्त त्याचे व्यक्त होण्याचे स्वरूप स्थळ काळ आणि वेळ शिवाय प्रसंग हे वेगवेगळ्या असते त्याला व्यक्त होण्यासाठी अभिव्यक्तीची जाणीव असणे गरजेचे असते हे इतकेच खरे असते की आपल्या मनाला जर आपण परिस्थितीचे आकलन करून बांधून ठेवू तर ते सत्यात व्यक्त होताना अडचण निर्माण करते म्हणून श्वास घेताना श्वासाचे मूल्य समजून घ्यावे लागते हा संदेश श्वास मधील कविता वाचताना सतत होतो. आपले जीवन जगत असताना आपल्या भूतकाळापासून वर्तमान काळाकडे येणारी वाटचाल कुठेतरी आशावादी नवनवीन शोधण्याची असते. हा श्वास पहिल्या श्वासापासून ते अंतिम शेवटच्या श्वासापर्यंत सतत चालू असते याला कारण म्हणजे आपल्या मनात असलेला आशावाद. कवितेच्या माध्यमातून कवीने या कविता व्यासपीठावर पहिल्यांदा साजरा केल्या आणि नंतर पुस्तक रूपाने त्याचे प्रकाशन केले म्हणून याचे मूळ सादरीकरण सापडते. कवी म्हणतो,”माझ्यातला कवितेसाठीचा माणूस जागता ठेवण्याचे काम सतत परिस्थितीची जाण, सर्वसामान्यांचे मिळालेले आशीर्वादाची झालं आणि माझ्या अमूल्य श्वासात बळ देण्याचे ऋण म्हणजे श्वासाचा आकार होईल.”अर्थात, श्वासाची प्रेरणा आणि प्रवृत्ती पहिल्या श्वासाच्या नवनिर्मित मनोगतात लेखक स्पष्टपणे सांगताना दिसतो आहे.
श्वास या काव्यसंग्रहातील काव्यात जो समाज हा फार मोठा बुद्धिबळाचा पट आहे येथे राहणारे सर्व लोक बुद्धिबळाच्या पटावरील सोंगट्यांसारखेच अद्वैत काम करताना दिसतात वेगवेगळे त्यांचे गुण त्यांचे सहकार्य कवी कवीतैच्या आशयात सतत जाणीवपूर्वक व्यक्त करताना दिसतो. कवितेतील आत्मभान, कवीने घेतलेला आत्म शोध, समाज मान्य व अमान्य परिणाम, परिस्थितीचा कवीने घेतलेला शोध आणि त्यातून आलेला नकार वाचकाला सुन्न करतो. समाजाच्या अंतकरणात आपल्या अंतकरण खोलवर पाहणारा हा कवी श्रेष्ठ वाटतो. स्व श्वासाचे मूल्य समाज व्यवस्थेत शोधताना घेतलेला संघर्ष आणि संघर्षातून मिळालेले अनुभवाचे शहाणपण कवितेमध्ये वाचताना वाचकाला स्वजनिवेच्या सत्वाची जाणीव होते,”परत मला थोडं उरा”हा अपेक्षा वाद अस्तित्ववादाच्या जवळ जाणारा आणि सहज जाणिवेतून समाजाचे ऋण मान्य करणारा आहे. कवितेला आणि कवीला सामाजिक भान असणे गरजेचे असते हे भाग कवितेचा विश्वास असतो हाच विश्वास शेवटच्या कवितेपर्यंत वाचायला मिळतो.
एकूण १६१ पानावरती सुमारे ७३ कविता आणि प्रत्येक कविता ही वेगळ्या असे विषय अविष्कारातून व्यक्त होताना वाचकाच्या मनाचा ठाव घेते.
कवितेच्या मुखपृष्ठावर अस्वस्थ मुखवट्याचा आणि मनाचा माणूस कुठेतरी उगवत्या चंद्राकडे पाहताना दिसतो आहे. जाणिवेचे ओझे त्याच्या पाठीवर असल्याने पाठीला भाग आलेला आहे. पायांच्या अंतरात थोडेसे झुकलेले आणि चालण्याचे बळ असं एकवटून पुढे जाण्याचा प्रयत्न करणारे आहे. अशी मुखपृष्ठाची अर्थवाही प्रतिमा पाहताच पुस्तक मनाचा ठाव घेते. काव्यसंग्रहाच्या अर्पण पत्रिकेत भारतरत्न डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचे”I like religion that teachers Liberty equality and fraternity..!” या त्रिसूत्री तत्त्वज्ञानाचा कवितेमध्ये प्रकर्षाने बोध होताना दिसतो.
‘डॉक्टर! केवळ तुमच्यामुळे…’या पहिल्याच कवितेत डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या तीन दुबळ्या पिढी त्यांच्या अंधारण जीवनाला प्रकाश देणाऱ्या अमूल्य शाश्वत श्वासाची महती कवीने गायली आहे नवजन्माच्या श्वासात श्वास असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे कवीने ऋण मान्य केले आहे. ‘जात्याची घरघर’या कवितेत जात आणि जातं यात भरडल्या गेलेल्या मनातल्या काहूर विचारांना गिळायला शिकवणाऱ्या आत्मसन्मान मिळवून देणाऱ्या भाकरीचा आणि जातीचा अनुबंध जुळवण्याचा प्रयत्न कमी करतो. काव्यसंग्रहातील काही कविता सोज्वळ सात्विक प्रेमभाव व्यक्त करते जशी की,: गिरकी’ही कविता. ‘शांती’’शाळा’’गुरुजी’या कवितेतून संस्कार करणाऱ्या मानवी जीवनातील या आदराच्या ठिकाणी कवी विचारांच्या महासागरात विचारांची वादळ शोधत आणि विचारत असताना दिसतो.’माझी माय’ही कविता तर आईच्या कष्टा सोबत तिच्या श्वासाचे ऋण व्यक्त करताना लढण्याचा महामंत्रच देते,”माय म्हणायची मला
शिक पोरा शिक
काम कसलं बी कर
पर मागू नको भिक. लेखा विषयीचे मनातील सारं सारं स्वप्न खरं व्हावं म्हणून आई कधीच मागं सरली नाही ही जाण आणि उपकार आईच्या कष्टातून आलेली व्यथा वेदनेतून आलेली कवीच्या श्वासाला मिळालेला ऑक्सिजनच ठरतो. ‘मला जायचंय हाय लांब’, ‘अस्वस्थ आहे ही धरा’,’दोघांची भूक’, या कवितेला अशावादाचा अशय लाभला आहे. ‘दोघांची भूक,’जात’, ‘व्यथा’,’या कवितेत मानवी मूल्यांचा आशय पहावयास मिळतो मनाचा दीप’,’, मायेची चव’, ‘कडू साखर’, अशा कवितेतून भावविवश नातेसंबंधांची प्रखर जाणीव होते. संघर्षाचा असे आणि संघर्षातून आलेली जाणीव’पाणी पेटलं’, ‘हाक’,’भूकंप’,’मान-पान’, या कविते तीव्रतेने दिसून येते. काही कविता तर स्वतःचा स्व जाणिवेचा शोध घेताना,’माझा मी’व्यक्त होताना दिसतो
या काव्यसंग्रहातील काही कवितांचे विशेष म्हणजे एक शीर्षकाच्या कविता एक आणि कविता दोन अशा दोन भागात आहेत यात’हॉटेल’: चिंचेचे झाड,’कविता, यातील असे हा एका स्मरणघातेप्रमाणे दिसतो म्हणूनच कवीने एका शशकाच्या दोन आशयाच्या दोन मन प्रवृत्तीच्या कविता लिहिलेल्या असाव्यात असे वाटते.
एकूणच कवितासंग्रह हा अशय, विषय आणि अभिव्यक्ती शिवाय महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे कवीने कवितेच्या प्रारंभी चित्तरलेले रेखाचित्रे आशयाला अस्तित्वाच्या ठिकाणी पोहोचविते. कवी सुनील तोरणे यांची कविता आईच्या गर्भातून अवकाशाचा जीवन अर्थ शोधताना दिसते म्हणून तिचे मूल्य मला महत्त्वाचे वाटते.