युगंधर

पुस्तक परीक्षण अंकिता सपार तृतीय वर्ष वाणिज्य एम.जी.ई.एस. श्रीमती दुर्गाबाई मुकुंददास लोहिया महिला वाणिज्य महाविद्यालय पुणे
शिवाजी सावंत यांची आणखी एक अप्रतिम कादंबरी. युगंधर हि कादंबरी मी वाचायला सुरवात केली तेव्हा भगवान श्रीकृष्णाचा व माझ्या मनाचा संवाद सुरु झाला. या कादंबरी वैशिष्ट म्हणजे वाचत असताना श्रीकृष्ण देव, परमात्मा, भगवान असा कोणी दुरचा राहत नाही. तो कधी आपला मित्र, सखा, सोबती होऊन जातो हे कळत देखील नाही.
मृत्युंजय व युगंधर आकृतिबंध सारखाच आहे. श्रीकृष्ण, रुक्मिणी, द्रौपदी, दारूक, अर्जुन, सात्यकी,उद्धव या पात्रांच्या साहाय्याने त्यांनी साक्षात श्रीकृष्ण प्रकट केला आहे. श्रीकृष्णाला देव मानून पूजा करणे किंवा त्याच्यावर टीका करून मोकळा होणे या दोन्ही गोष्टी सोप्या आहेत पण श्रीकृष्णाला समजून घेणे खूप अवघड आहे…… तो विष्णूचा अवतार आहे, देव आहे हे एका पायावर आपण मान्य करतो पण तो शेकडो वर्ष सांगत राहिला- ” मी अंशरूपाने तुम्हा प्रत्येकात नांदतो आहे.” ते मानायला मात्र आपण तयार होत नाही. खरंच जर आयुष्य समजून घ्यायचा असेल तर श्रीकृष्णाचं तत्वज्ञान समजून घेणं अनिवार्य आहे.
या पुस्तकामध्ये श्रीकृष्णाचे अंतरंग शिवाजी सावंतांनी उलगडले आहे. त्याचे दिव्य स्वरूप तितक्याच दिव्य भाषेत त्यांनी मांडले आहे. तो चक्रवर्ती सम्राट जितका भव्य-दिव्य तितकाच आपला खूप जवळचा वाटतो.
अर्थात यामध्ये शिवाजी सावंतांचे भाषाप्रभुत्व व वाचकांना खिळवून ठेवण्याची हातोटी मानावीच लागेल. मी जेव्हा हे पुस्तक वाचलं तेव्हापासून या पुस्तकाच्या प्रेमात आहे. हजारो वर्षांपासून भारतीय मन व्यापून उरलेल्या या युगंधराला जाणून घेणं हा एक प्रवास आहे. खरंच शिवाजी सावंत सरांनी हे पुस्तक लिहून आपल्या सिद्धहस्त लेखणीची जाणीव करून दिली आहे. या कितीही लिहिलं तरी ते कमीच आहे……!

युगंधर ही कादंबरी जवळपास 1000 पानांचा ग्रंथच आहे. खरे तर या कादंबरी चा आवाका येवढा आहे की, त्याचे परीक्षण सुद्धा आवाक्याबाहेर जाण्याची शक्यता असते.
कादंबरीचे स्वरूप वर्णनात्मक आणि माहितीप्रद जास्त आहे. भावनात्मक कमी आहे. म्हणजे अशा अशा पद्धतीने असे असे घडत गेले हे फक्त आपल्यासमोर उलगडत जाते. महाभारत काळातील प्रसंग, व्यक्ती, वस्तू, खाण्याचे पदार्थ यांचे जसेच्या तसे वर्णन चपखल विशेषण लावून लेखकाने केले आहे.
कणीदार दह्याच्या कवड्या आणि तो रुक्मिणीच्या हातचा ओदन / काही खाण्याचे पदार्थ पाहिले नसतानाही तोंडाला पाणी सुटते ही लेखकाची कमाल. घटोत्कचच्या केसाळ आणि पोटाचे वर्णन करताना लेखक त्याला पालथ्या मारलेल्या काळ्या कढईची उपमा देतो.
या कादंबरीमध्ये लेखकाने स्पष्ट केले आहे की, कृष्णाच्या प्रतिमेला वर्षानुवर्ष चमत्काराचे आणि अति मानवी रूपाचे लेप काढून कृष्ण एक माणूस म्हणून कसा जगाला हे दाखवले आहे. युगंधर मध्ये कृष्ण गोकुळात राहताना पासून ते कंस वधापर्यंत आपण ऐकत आलेले जवळपास सर्व प्रसंग लेखकाने गाळून टाकलेत.
कालिया मर्दन, मुखांत यशोदेला दिसलेले ब्रम्हांड असे अनेक प्रसंग यात अक्षरशः नाहीत. अगदी कृष्ण जन्माची कथासुद्धा वगळण्यात आली आहे. मात्र कृष्णाला एकानंगा नावाची बहीण असते. तसेच आठ काका आजोबा ( चित्रसेन ) अशा अनेक नाविन्यपूर्ण कधीच न ऐकलेल्या गोष्टी यात वाचायला मिळतात.
काहीही असले तरी कृष्णाच्या जीवनातील संपूर्ण घटनाक्रम, व्यक्ती, नाते, गोतावळा स्थळे याची इथ्यंभूत माहिती मिळवायची असेल तर युगंधर कादंबरीला पर्याय नाही. कृष्णाचा आणखी एक पैलू युगंधर अतिशय स्पष्टपणे समोर आणतो तो म्हणजे स्त्रियांबद्दलचा त्यांचा दृष्टीकोन. मग त्या त्याच्या कुटुंबातील असोत किंवा दूरच्या राज्यात अत्याचार झालेल्या स्त्रिया असोत.
कृष्ण आणि बलराम यांच्यातील वाद विवाद योग्य पद्धतीने समोर येतात. तसेच बलराम कौरवांकडे कसा आणि का झुकतो हेही आपल्याला कळते. तसेच सुदामा कृष्ण यांची भेट फक्त दोनदाच ( शिक्षण घेताना आणि पोहे आणतो तेंव्हा ) होत नाही तर नेहमी द्वारकेत होत राहते. हे यातून मला प्रथमच कळले. तसेच द्रोपदी स्वयंवरासाठी कृष्ण सुद्धा स्पर्धक म्हणून आला होता. ब्राम्हणवेशधारी अर्जुन तेथे भाग घ्यायला नसता आला तर द्रोपदी कृष्णाची नववी पत्नी झाली असती. हे कधीही न ऐकलेले यात वाचायला मिळाले तसेच द्रोपदीच्या तोंडुन तिच्या पाच ही पतींचे स्वभाव वर्णन एकाने मजेशीर वाटते.
एकमेव अशी युगंधर कादंबरी लिहिल्याबद्दल लेखकाचे शतशः आभार.

Book Reviewed by
Ghumre Vaishnavi Vijay, SYBA,
Late.Sandip Sudhakar Sonaje Shaishanik Sevabhavi Sanstha Sandeep Arts College Sandip Nagar Tal: Malegaon Dist: Nashik

श्रीकृष्ण चरित्राचे अधिकृत संबंध सापडतात, ते. मुख्यता महाभारत भगवतगीता या मध्ये चरित्र आढळते हातात कुठलाही सध्य शस्त्र कधीच न वापरलेल्या उध्दवही शरीकृष्णाचा भागविश्वस्त झाला सुदामा व उध्दव या दोन टोकांच्या व्यकितरेषा आहेत.गोकुळातील गोपी व कामरूपातील श्रीकृष्णानं विमुक्त केलेल्या पुन्हा पुनवसित केलेल्या सोळा हजार नारी हो दोन टोकांची स्तरी जीवसल्य आहे. गोपसखी राधिका व पांडवसखी दरौपदी सा लोकिकाच्या भावसम्या आहे‌ रांधा हा जोडशब्द आहे. रा म्हणजे लाशो मिळो था म्हनजे मोक्ष जीवन मुक्ती. “युगंधर” हा नावाजलेला मराठी कादंबरीकार शिवाजी सावंत यांनी लिहिलेला एक ऐतिहासिक कादंबरी आहे. ही कादंबरी भगवान श्री कृष्णाच्या जीवनावर आधारित आहे, विशेषतः त्याच्या युघातल्या भूमिका आणि त्याचे अद्वितीय व्यक्तिमत्त्व दर्शवते. “युगंधर” कादंबरीतील कथा कृष्णाच्या अवतार, त्याचे जीवन, आणि त्याच्या विविध रूपांची सांगते. कादंबरीला “युगंधर” असे शीर्षक देण्यात आले आहे, ज्याचा अर्थ “युगाचा आधार” किंवा “सर्वांगीण जीवनाचा आधार” असा घेतला जातो. कृष्णाच्या जीवनातील विविध घटनांची आणि त्याच्या विविध रूपांची माहिती या कादंबरीत दिली आहे. कादंबरीत कृष्णाचे व्यक्तिमत्त्व, त्याचे राज्यकारभार, धर्म आणि न्याय यांचे पालन, त्याचे युद्धाचे धोरण, आणि त्याची असामान्य बुद्धिमत्ता दाखवली आहे.”युगंधर” कादंबरीमध्ये कृष्णाला एक विशिष्ट आदर्श म्हणून दर्शवले आहे. त्याचे जीवन कसे एका युगाचे मार्गदर्शन करणारं आहे, हे या कादंबरीतून स्पष्ट होते. कादंबरीत कृष्णाची लहानपणापासून मोठेपणापर्यंतची जीवनाची प्रत्येक घटना वर्णन केली आहे. त्याची शालेय जीवनातली शिक्षण, त्याचे कुटुंब, त्याचे मित्र, आणि त्याच्या लहान-लहान संघर्षांची तपशीलवार माहिती दिली आहे. कृष्ण हे युगंधर कादंबरीचे मुख्य पात्र आहेत. शिवाजी सावंत यांनी कृष्णाच्या व्यक्तिमत्त्वाचे गहिरे विश्लेषण केले आहे. कृष्णाच्या जीवनातील गोडी, चातुरी, अद्वितीय नेतृत्व, आणि इतर अनेक वैशिष्ट्ये लेखकाने अत्यंत सुंदर रितीने मांडली आहेत. कादंबरीत कृष्णाच्या चरित्राची विविध बाजूंची तपशीलवार माहिती दिली आहे.कृष्णाच्या जीवनातील गोष्टी जरी देवतांशी संबंधित असल्या तरी ते जीवनाचं गूढता समजून, त्या गूढतेला एक माणसाच्या दृष्टीने स्वीकारले आहे. कृष्णाच्या जीवनातली नैतिकता, त्याचे समाजसेवा आणि न्यायाच्या दिशेने चाललेली पावले या सर्व गोष्टी वाचकाच्या मनात विचार निर्माण करतात. “युगंधर” कादंबरी एक अत्यंत प्रभावी आणि विचारप्रवर्तक कादंबरी आहे, ज्यामध्ये कृष्णाच्या व्यक्तिमत्त्वाचे गहिरे विश्लेषण केले आहे. कादंबरी कृष्णाच्या जीवनाच्या सर्व पैलूंची गोड आणि शृंगारीक रूपरेषा दाखवते. लेखकाने कृष्णाच्या जीवनाच्या तत्त्वज्ञानाचा प्रभावी आणि प्रेरणादायक विवेचन केले आहे. वाचकाला या कादंबरीतून धैर्य, प्रेम, आणि ध्येयाच्या दिशेने मार्गदर्शन मिळते.

शिवाजी सावंत लिखित कादंबरी यात लेखक श्रीकृष्णाच्या जीवन चरित्रावर विस्तृत वर्णन करीत म्हणतात की ……

होय मीच बोलतोय जो महाभारतात ज्याने शत्र न उचलण्याचे प्रण घेतले होते. होय मी तोच जो अर्जुनाच्या रथावर सारथी म्हणून धर्माची राखण करत सजला होता. ज्याच्यात्याच्या म्हणण्यानुसार आणि मानण्यानुसार मला देव पुरुषोत्तम भगवान श्री कृष्ण तसेच सारथी व मित्र मानले पण माझी कथा आज मला स्वत:ला सांगायची आहे……
कोण आहे मी…..!
गवळणींचे दही, दूध, तूप, लोणी, चोरून खाणारा. यशोदेचा लाडका, देवकी चा पुत्र आणि द्वारकेचा द्वारकाधीश…..

गोकुळात झालेल्या माझ्या नामाकरणापासून तर द्वारकेपर्यंत सर्व घटना यात विस्तृत केलेली आहे. नामकरणाच्या वेळी गर्ग ऋषींनी सांगितले होते की न्यायासाठी आणि धर्म रक्षणासाठी या मुलाचा जन्म झाला आहे. सगळ्यांना मोहित करणारा मनमोहन कृष्ण नाव मला देण्यात आले. माझे सखा मित्र म्हणजे उद्धव, भद्रसेन, दाऊ आणि सुदामा यांच्या सोबत गाई चरण्यासाठी गेल्यावर केलेल्या क्रिडा आणि ते यमुनेच नितळ पाणी सगळ काही मला मोहून घेणार होत. सांदिपनी ऋषींच्या आश्रमातील काही अनुभव मला अजूनही आठवतात. गोकुळात अस एकही घर नव्हत जिथे आम्ही चोरून दही, दूध खाल्ल नाही.

इंद्र उत्सव करण्याची प्रथा आधीपासून चालत आली होती पण मला ते मान्य नव्हते मी ठामपणे सांगितले व त्या उत्तरावर फक्त बलरामाने मला साथ दिली. माझे विचार नंदबाबांना पटल्यावर त्यांनी ही माझ्या बाबतीत समर्थन केले. इंद्र उत्सव करण्या ऐवजी गोवर्धन पूजा करण्यास तयार झाले पण इंद्र देव क्रोधीत झाल्याने जे काही संकट आले ते मी फक्त एका करंगळीवर निभाऊन नेले. माझ्या प्रिय राधिके सोबत घालवलेला प्रत्येक क्षण मला मोहाच्या धुंदीत टाकणारा होता. मधुरा नावाच्या नगरीच मथुरा नागरी होई पर्यंतचा सगळा प्रवास मी अनुभवला.पांडवांना राजगादी मिळऊन दिली. कुरुक्षेत्रामध्ये जरी युद्ध माणसांमध्ये होत होते असे दिसले तरीही ते सर्व अंश माझेच होते. त्यावेळी मला वेदना होत होत्या. युद्धातले तीर मला छेदून पार पडत आहेत असे मला वाटत होते. १०० कौरवांचा वध होत आहे असे दिसले तरीही माझेच अंश माझ्यातच विलीन होत होते. अभिमन्यूला व कर्णाला होत असलेल्या वेदना मला जानवत होत्या..
रुक्मिणी _
रुक्मिणी जिला स्वयंवर करण्याआधीच कृष्णा सोबतची साथ लाभली. रुक्मिणी साठी तर स्वतः कृष्ण युद्ध करण्यासाठी तयार झाले होते. प्रद्यूनच्या जन्माच्या वेळी सगळ्या घटना मला विस्तृत आठवतात की कसे प्रद्यूनचे अपहरण झाले होते. रुक्मिणी आणि कृष्णाचा पुत्र प्रद्युम्न याला दुसरेच कुणी युद्धनीती शिकवत होते त्याची कुणीतरी दुसरीच आईची भूमिका बजावत होते जांभवंत राजाची सुपुत्रि जांभीवंती हिचा विवाह श्रीकृष्णांशी झाल्याने मी जरा गडबडले पण होते इतकी सुंदरता पाहून कुणीही मोहित व्हावं अशी तिची छबी होती आपल्या राज्याच्या सुरक्षेसाठी व सीमंतक मनी मिळवण्यासाठी एका बापाच्या वचनाला बद्ध झालेले कृष्ण बघून मी थक्क झाले होते.
दारूक _
असे कित्येक युद्ध असतील जे मी स्वामीं सोबत म्हणजेच श्रीकृष्णांसोबत रणांगणावर बघितले होते मी एक सारथी पहिली भेट कंसाच्या वधा नंतर मथुरेत झाली होती तसे तर स्वतः परम पुरुषोत्तम भगवान श्रीकृष्ण हे अर्जुनाच्या रथावर सारथी म्हणून होते पण मी या नारायणाचा सारथी म्हणून रथावर स्वार होत होतो .
द्रौपदी _
द्रौपदी मीच जिने कृष्णाच्या जखमेवर बांधलेल्या एका कपड्याची किंमत कृष्णाने वस्त्रहरणाच्या वेळी परत केली. सुधामा सोबत गरीब श्रीमंतीचा भेदभाव न करता क्षनोक्षणी मी मदत केली व मैत्री टिकवली. कृष्णाला सर्व गोष्टी आधीच माहित असतानी सुद्धा वेळेच्या व कालचक्राच्या गतीमध्ये अडकून राहून सर्व धर्म व कर्तव्य पार पाडली.
अर्जुन _
पाच पांडवांमधला मी एक . याच पाच पांडवांसाठी श्रीकृष्णांनी आमची म्हणजेच धर्मासाठी बाजू राखून धरली होती. धर्मासाठी त्यांनी त्यांची बहीण सुभद्रा हिचा विवाह माझ्याशी करून दिला होता . मी सुभद्रेचा अपहरण करू शकत नव्हतो म्हणून श्रीकृष्णांनी मला एक युक्ती सांगितली होती की तू जरी सुभद्रेचा अपहरण करू शकला नाहीस तरीही मात्र सुभद्रा तुझं अपहरण करून शकते त्यानंतर तुला नारायणी सेने सोबत युद्ध करावे लागणार नाही तू फक्त निशस्त्र हो ,अशा खूप काही आठवणी तसेच खूप गंभीर रहस्यही माझ्यासमोर उघडले गेले . काही रहस्य तर महाभारताच्या युद्धात मला जाणवले की श्रीकृष्ण कोण आहेत सर्व गीतेचे ज्ञान मला श्रीकृष्णांनी या युद्धाच्या 18 दिवसांमध्ये दिले होते.
सात्यकी _
मी सत्य की यादवांच्या अठरा कुळातील एक कुळातला , शेवटच्या क्रमावर का असेना पण सखा मात्र नक्कीच होतो.
उद्धव_
तसे बघायला गेले तर मी श्रीकृष्णांचा प्रिय सखा होतो म्हणतात ना की एखादी गोष्ट आपल्याला आवडली तर आपण त्याच प्रमाणे वागायला सुरुवात करतो तसेच मी ही काही श्रीकृष्णांप्रमाणेच वागायचा प्रयत्न करत असे.
वृक्षाखाली जेव्हा कृष्णाच्या पायाला बाण लागला त्यावेळी सुद्धा तिथे कोणीही नव्हते . त्यानंतर घटना जेव्हा बाकीच्यांना कळली तेव्हा मला तुझ्याबद्दल खूप मनातून काहीतरी विचारावस वाटतय प्रद्युम्न तुझा मुलगा असून सुद्धा त्याला तुझ्याबद्दल काहीही पाठपुरावा घेता आला नाही , तसेच रुक्मिणी वहिनी सोडता बाकीच्या कुणालाही तुझ्याबद्दल काहीच कधीही कळले नाही , तू स्वतः अर्जुनाला सगळ्या गोष्टी समजावून सांगितल्या तरीही लवकर तुझ्याबद्दल समजण्यासाठी काही गोष्टी सीमित राहिल्या . माझं मन अक्रांत करत होतं . हृदय दुःखी होतं . माझा दादा श्रीकृष्ण युगंधरा खरोखर तू कोण होतास असं मला तुला विचारावं असं वाटतंय ……

शिवाजी सावंत लिखित कादंबरी यात लेखक श्रीकृष्णाच्या जीवन चरित्रावर विस्तृत वर्णन करीत म्हणतात की ……

होय मीच बोलतोय जो महाभारतात ज्याने शत्र न उचलण्याचे प्रण घेतले होते. होय मी तोच जो अर्जुनाच्या रथावर सारथी म्हणून धर्माची राखण करत सजला होता. ज्याच्यात्याच्या म्हणण्यानुसार आणि मानण्यानुसार मला देव पुरुषोत्तम भगवान श्री कृष्ण तसेच सारथी व मित्र मानले पण माझी कथा आज मला स्वत:ला सांगायची आहे……
कोण आहे मी…..!
गवळणींचे दही, दूध, तूप, लोणी, चोरून खाणारा. यशोदेचा लाडका, देवकी चा पुत्र आणि द्वारकेचा द्वारकाधीश…..

गोकुळात झालेल्या माझ्या नामाकरणापासून तर द्वारकेपर्यंत सर्व घटना यात विस्तृत केलेली आहे. नामकरणाच्या वेळी गर्ग ऋषींनी सांगितले होते की न्यायासाठी आणि धर्म रक्षणासाठी या मुलाचा जन्म झाला आहे. सगळ्यांना मोहित करणारा मनमोहन कृष्ण नाव मला देण्यात आले. माझे सखा मित्र म्हणजे उद्धव, भद्रसेन, दाऊ आणि सुदामा यांच्या सोबत गाई चरण्यासाठी गेल्यावर केलेल्या क्रिडा आणि ते यमुनेच नितळ पाणी सगळ काही मला मोहून घेणार होत. सांदिपनी ऋषींच्या आश्रमातील काही अनुभव मला अजूनही आठवतात. गोकुळात अस एकही घर नव्हत जिथे आम्ही चोरून दही, दूध खाल्ल नाही.

इंद्र उत्सव करण्याची प्रथा आधीपासून चालत आली होती पण मला ते मान्य नव्हते मी ठामपणे सांगितले व त्या उत्तरावर फक्त बलरामाने मला साथ दिली. माझे विचार नंदबाबांना पटल्यावर त्यांनी ही माझ्या बाबतीत समर्थन केले. इंद्र उत्सव करण्या ऐवजी गोवर्धन पूजा करण्यास तयार झाले पण इंद्र देव क्रोधीत झाल्याने जे काही संकट आले ते मी फक्त एका करंगळीवर निभाऊन नेले. माझ्या प्रिय राधिके सोबत घालवलेला प्रत्येक क्षण मला मोहाच्या धुंदीत टाकणारा होता. मधुरा नावाच्या नगरीच मथुरा नागरी होई पर्यंतचा सगळा प्रवास मी अनुभवला.पांडवांना राजगादी मिळऊन दिली. कुरुक्षेत्रामध्ये जरी युद्ध माणसांमध्ये होत होते असे दिसले तरीही ते सर्व अंश माझेच होते. त्यावेळी मला वेदना होत होत्या. युद्धातले तीर मला छेदून पार पडत आहेत असे मला वाटत होते. १०० कौरवांचा वध होत आहे असे दिसले तरीही माझेच अंश माझ्यातच विलीन होत होते. अभिमन्यूला व कर्णाला होत असलेल्या वेदना मला जानवत होत्या..
रुक्मिणी _
रुक्मिणी जिला स्वयंवर करण्याआधीच कृष्णा सोबतची साथ लाभली. रुक्मिणी साठी तर स्वतः कृष्ण युद्ध करण्यासाठी तयार झाले होते. प्रद्यूनच्या जन्माच्या वेळी सगळ्या घटना मला विस्तृत आठवतात की कसे प्रद्यूनचे अपहरण झाले होते. रुक्मिणी आणि कृष्णाचा पुत्र प्रद्युम्न याला दुसरेच कुणी युद्धनीती शिकवत होते त्याची कुणीतरी दुसरीच आईची भूमिका बजावत होते जांभवंत राजाची सुपुत्रि जांभीवंती हिचा विवाह श्रीकृष्णांशी झाल्याने मी जरा गडबडले पण होते इतकी सुंदरता पाहून कुणीही मोहित व्हावं अशी तिची छबी होती आपल्या राज्याच्या सुरक्षेसाठी व सीमंतक मनी मिळवण्यासाठी एका बापाच्या वचनाला बद्ध झालेले कृष्ण बघून मी थक्क झाले होते.
दारूक _
असे कित्येक युद्ध असतील जे मी स्वामीं सोबत म्हणजेच श्रीकृष्णांसोबत रणांगणावर बघितले होते मी एक सारथी पहिली भेट कंसाच्या वधा नंतर मथुरेत झाली होती तसे तर स्वतः परम पुरुषोत्तम भगवान श्रीकृष्ण हे अर्जुनाच्या रथावर सारथी म्हणून होते पण मी या नारायणाचा सारथी म्हणून रथावर स्वार होत होतो .
द्रौपदी _
द्रौपदी मीच जिने कृष्णाच्या जखमेवर बांधलेल्या एका कपड्याची किंमत कृष्णाने वस्त्रहरणाच्या वेळी परत केली. सुधामा सोबत गरीब श्रीमंतीचा भेदभाव न करता क्षनोक्षणी मी मदत केली व मैत्री टिकवली. कृष्णाला सर्व गोष्टी आधीच माहित असतानी सुद्धा वेळेच्या व कालचक्राच्या गतीमध्ये अडकून राहून सर्व धर्म व कर्तव्य पार पाडली.
अर्जुन _
पाच पांडवांमधला मी एक . याच पाच पांडवांसाठी श्रीकृष्णांनी आमची म्हणजेच धर्मासाठी बाजू राखून धरली होती. धर्मासाठी त्यांनी त्यांची बहीण सुभद्रा हिचा विवाह माझ्याशी करून दिला होता . मी सुभद्रेचा अपहरण करू शकत नव्हतो म्हणून श्रीकृष्णांनी मला एक युक्ती सांगितली होती की तू जरी सुभद्रेचा अपहरण करू शकला नाहीस तरीही मात्र सुभद्रा तुझं अपहरण करून शकते त्यानंतर तुला नारायणी सेने सोबत युद्ध करावे लागणार नाही तू फक्त निशस्त्र हो ,अशा खूप काही आठवणी तसेच खूप गंभीर रहस्यही माझ्यासमोर उघडले गेले . काही रहस्य तर महाभारताच्या युद्धात मला जाणवले की श्रीकृष्ण कोण आहेत सर्व गीतेचे ज्ञान मला श्रीकृष्णांनी या युद्धाच्या 18 दिवसांमध्ये दिले होते.
सात्यकी _
मी सत्य की यादवांच्या अठरा कुळातील एक कुळातला , शेवटच्या क्रमावर का असेना पण सखा मात्र नक्कीच होतो.
उद्धव_
तसे बघायला गेले तर मी श्रीकृष्णांचा प्रिय सखा होतो म्हणतात ना की एखादी गोष्ट आपल्याला आवडली तर आपण त्याच प्रमाणे वागायला सुरुवात करतो तसेच मी ही काही श्रीकृष्णांप्रमाणेच वागायचा प्रयत्न करत असे.
वृक्षाखाली जेव्हा कृष्णाच्या पायाला बाण लागला त्यावेळी सुद्धा तिथे कोणीही नव्हते . त्यानंतर घटना जेव्हा बाकीच्यांना कळली तेव्हा मला तुझ्याबद्दल खूप मनातून काहीतरी विचारावस वाटतय प्रद्युम्न तुझा मुलगा असून सुद्धा त्याला तुझ्याबद्दल काहीही पाठपुरावा घेता आला नाही , तसेच रुक्मिणी वहिनी सोडता बाकीच्या कुणालाही तुझ्याबद्दल काहीच कधीही कळले नाही , तू स्वतः अर्जुनाला सगळ्या गोष्टी समजावून सांगितल्या तरीही लवकर तुझ्याबद्दल समजण्यासाठी काही गोष्टी सीमित राहिल्या . माझं मन अक्रांत करत होतं . हृदय दुःखी होतं . माझा दादा श्रीकृष्ण युगंधरा खरोखर तू कोण होतास असं मला तुला विचारावं असं वाटतंय ……