Book Review: Pawar Dhanashri Nandlal, Third Year B Pharmacy,
Divine College of Pharmacy Satana
वि. स. खांडेकर लिखित “ययाती” ही मराठी साहित्यातील एक कालजयी कादंबरी असून तिला 1960 मध्ये ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला आहे. ही कादंबरी महाभारतातील ययाती या राजाच्या पौराणिक कथेला केंद्रस्थानी ठेवते, पण तिची शिकवण आजच्या समाजालाही तितकीच लागू पडते. ययाती हा प्रतापी, बुद्धिमान आणि यशस्वी राजा असतो, पण तो वासनेच्या आहारी जातो. त्याचा विवाह असुरगुरु शुक्राचार्यांची कन्या देवयानी हिच्यासोबत होतो, पण नंतर तो तिच्या दासी असलेल्या शर्मिष्ठा वर प्रेम करतो आणि तिच्यासोबत अनैतिक संबंध प्रस्थापित करतो. जेव्हा हे सत्य समोर येते, तेव्हा देवयानी रागाने आपल्या वडिलांकडे तक्रार करते. शुक्राचार्य ययातीला वृद्धत्वाचा शाप देतात. वृद्धत्व स्वीकारायला तयार नसलेला ययाती आपल्या मुलांकडे विनंती करतो की, त्यातील कोणी त्याला तारुण्य देईल का? त्याचा मुलगा पुरु हा आपल्या वडिलांसाठी स्वतःचे तारुण्य देतो आणि ययाती पुन्हा तारुण्यसंपन्न होतो. त्यानंतर ययाती अनेक वर्षे ऐहिक सुख उपभोगतो, पण अखेरीस त्याला समजते की, वासनेला तृप्ती नाही, ती अधिकच वाढत जाते. हा अनुभव घेतल्यानंतर तो राज्य आणि ऐहिक सुखांचा त्याग करून वनात निघून जातो. कादंबरीत ययातीच्या वासनेने ग्रस्त जीवनाचा तसेच स्त्रियांशी असलेल्या संबंधाचा खोलवर विचार करण्यात आला आहे. देवयानी ही स्वाभिमानी, अहंकारी आणि सुशिक्षित स्त्री आहे, तर शर्मिष्ठा ही दासी असूनही धैर्यवान, प्रेमळ आणि त्यागी आहे. या दोन स्त्रियांचे संघर्षमय जीवन आणि ययातीशी असलेले संबंध कादंबरीच्या केंद्रस्थानी आहेत. ययातीच्या वर्तनावरून पुरुषी मानसिकतेची एक प्रतिमा उभी राहते, जिथे स्वतःच्या इच्छांसाठी तो स्त्रियांचे शोषण करतो. पण शेवटी, त्याला स्वतःच्या चुकीची जाणीव होते आणि त्यातून तो मुक्त होण्याचा प्रयत्न करतो. कादंबरीचे प्रमुख संदेश म्हणजे “वासनेला अंत नाही”, “खरे सुख मनात असते”, “कर्तव्य आणि त्याग यशस्वी जीवनाचे खरे गमक आहे.” खांडेकरांची लेखनशैली अत्यंत प्रवाही आणि ओघवती आहे. त्यांनी मानवी मनाच्या गुंतागुंतीच्या भावना फार सुंदररीत्या मांडल्या आहेत. संवादांमधून प्रत्येक पात्राचा स्वभाव स्पष्ट होतो. ययाती ही केवळ पौराणिक कथा नसून ती मानवी जीवनातील अतृप्ती, वासना, कर्तव्य आणि त्याग यांचा मनोवेधक वेध घेते. ही कादंबरी आजच्या काळातही तितकीच महत्त्वाची आहे, कारण ती आपल्याला शिकवते की सुख भौतिक गोष्टींमध्ये नसते, तर मनाच्या संतोषात असते. त्यामुळे ही कादंबरी मराठी साहित्याच्या सुवर्णपानांवर अजरामर ठरली आहे.