साहित्यसम्राट लोकशाहीर लोकशाहीर अण्णाभाऊ साठे हे मराठी साहित्यातील एक क्रांतिकारी साहित्यकार असून त्यांची साहित्य निर्मिती ही केवळ मनोरंजनापुरती मर्यादित नसून. ते त्यांच्या लिखाणातून शोषित, वंचित दुर्लक्षित समाजाच्या वेदना, संघर्ष आणि त्यांची जीवन कहाणी प्रभावीपणे मांडली गेली आहे. सामाजिक परिवर्तनासाठी साहित्य हे प्रभावी साधन असावे, या त्यांच्या भूमिकेचा ठसा त्यांच्या प्रत्येक कलाकृतीत उमटलेला दिसतो. फकिरा ही कादंबरीला त्यांचा सर्वोत्तम नमुना म्हणता येईल.
फकिरा ही कादंबरी प्रथम 1959 साली प्रकाशित झाली. आजपर्यंत या कादंबरीच्या अनेक आवृत्त्या प्रकाशित झाल्या आहेत. ही केवळ एक कथा नसून, ती एका विशिष्ट वर्गाचे प्रतीक बनली आहे. या कादंबरीच्या मुखपृष्ठाकडे पाहिले असता ग्रामीण भागातील वातावरण आणि एक साधा माणूस दिसतो, जो फकिरा या पात्राचे प्रतीक आहे. अण्णाभाऊ साठे यांची लेखणी ही शोषित समाजाचे दुःख, त्यांच्यावर झालेल्या अन्यायाची मांडणी करण्यासाठी होती, आणि फकिरा ही कादंबरी त्या उद्देशाला पूर्णतः न्याय देते.
फकिरा ही कादंबरी एका दलित तरुणाच्या जीवन संघर्षावर आधारित आहे. कथेची पार्श्वभूमी ब्रिटिश राजवटीची असून, तो काळ शोषित वर्गासाठी अत्यंत कठीण होता. या कथेचा नायक फकिरा हा आपल्या समाजासाठी लढणारा एक बंडखोर आहे. त्याचे जीवन अनेक अडचणींनी आणि दु:खांनी व्यापलेले असते, तरीही त्याला समाजासाठी काहीतरी मोठे करायचे असते. त्याचा हा प्रवास केवळ त्याच्या वैयक्तिक वेदनेचा प्रवास नसून, तो समाजासाठी न्याय मिळवण्याचा संघर्ष आहे.
फकिराच्या संघर्षाची कथा वाचताना वाचकांना अनेक विचार करायला लावणारे क्षण येतात. फकिरा हा नायक फक्त आपल्या हक्कांसाठी लढत नाही, तर संपूर्ण समाजाच्या शोषणाविरुद्ध आवाज उठवतो. त्याला त्याच्या प्रवासात कठोर शिक्षा आणि बंधने सहन करावी लागतात. शेवटी तो आपल्या जीवनाचा त्याग करतो, परंतु त्याचा हा बलिदान समाजासाठी प्रेरणादायी ठरतो.
अण्णाभाऊ साठे यांच्या साहित्याचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे ते नेहमी शोषितांच्या बाजूने उभे राहतात. त्यांच्या लेखनात सामाजिक विषमतेचे प्रतिबिंब स्पष्ट दिसते. फकिरा या कादंबरीत त्यांनी ग्रामीण भागातील जीवन, दलित समाजाची दु:खे, आणि अन्यायाविरुद्ध लढण्याची ताकद प्रभावीपणे मांडली आहे. ही कादंबरी आजही समाजासाठी तेवढीच महत्त्वाची वाटते.
फकिरा हा केवळ एक व्यक्तिरेखा नसून, तो एका संपूर्ण वर्गाचे प्रतीक आहे. त्याच्या संघर्षातून समाजातील विषमता, दारिद्र्य आणि अन्याय यांचे दर्शन घडते. अण्णाभाऊ साठे यांच्या लेखणीत समाज सुधारण्याची ताकद आहे. फकिरा वाचताना ही ताकद प्रत्येक वाचकाला जाणवते.
कादंबरी वाचताना फकिराच्या संघर्षाने वाचकांना मनोबल मिळते. त्याच्या जीवनात आलेल्या अडथळ्यांचा सामना करण्याची त्याची क्षमता आपल्याला प्रेरणा देते. अण्णाभाऊ साठे यांनी फकिराच्या जीवनातून हे दाखवून दिले आहे की संघर्ष हा केवळ वैयक्तिक गरजांसाठी नसतो, तर समाजाच्या न्यायासाठी लढण्याचा मार्गही असतो.
फकिरा ही केवळ संघर्षाची कथा नाही, तर ती एका समाजाला अन्यायाविरुद्ध उभे राहण्याचे बळ देते. फकिराच्या जीवनातील बंडखोरी, त्याचा धैर्यशील स्वभाव आणि आजच्या काळातही आपल्याला शिकवण देते की अन्यायाविरुद्ध उभे राहणे हीच खरी माणुसकी आहे.
कादंबरीची भाषा आणि शैलीही तितकीच प्रभावी आहे. अण्णाभाऊ साठे यांनी या कादंबरीत ग्रामीण भागातील बोलीभाषेचा अतिशय सुंदर उपयोग केला आहे. त्यामुळे कथेतील संवाद नैसर्गिक वाटतात आणि ती कथा जिवंत भासते. भाषा सोपी असूनही तिच्यातील ताकद वाचकांच्या मनाला भिडते. ही कथा वाचताना आपल्याला त्या काळातील समाजाच्या कठीण परिस्थितीचा अनुभव येतो.
फकिरा वाचताना आपल्याला हे जाणवते की ही कादंबरी केवळ एका व्यक्तीची कहाणी नाही, तर ती संपूर्ण समाजाचे प्रतीक आहे. ही कथा केवळ मनोरंजनासाठी लिहिलेली नाही, तर ती समाजाला विचार करण्यास भाग पाडते.