नाण्याला दोन बाजू असतात , त्या खऱ्या त्यातली आपल्याला जी पाहिजे ती मिळेलच असे नाही. कधी तरी मोह सोडून त्याग करावा लागतो या मृगजळाचा… पदरात फक्त एक गोष्ट शिल्लक राहते , देवाकडे एखादे मागणे मागून पहावे , माझी आरोळी तो लवकर ऐकल. असे असले तरी माझे गाऱ्हाणे देवापर्यंत पोहचवायचे आहे म्हणल्यावर चंचल मनाने देवाच्या नावाचा टाहो फोडायचा आणि घट्ट डोळे मिटून प्रार्थना करायची . निरागस मनाने पुनः एकदा जिंकण्याच्या उमेदीने पाऊल थोडस चांगल टाकायच .
यज्ञाच्या ज्वाळा कणखर पद्धतीने जाऊन आभाळाला भिडतात. तसा मी या संसारात कौतुकाच्या पाऊसात न्हाऊन जातो . दोन्ही आगी शांत होऊ शकतात, पण देवाची अवकृपा काही होत नाही . सुखाच्या शोधात एवढा गुरफटतो की इतरांनी सुद्धा माझे अनुकरण केले पाहिजे ही माझी साधी-सुधी छोटी प्रार्थना. कधी काळी वेळेला न्याय मिळाला नाही म्हणून जीवसृष्टी एकटी पडत नसते . सकाळी दारावर उमलणारे फूल रोज कानात येऊन सांगते की, माझा प्रवास फक्त दोन सेकंदचा बागेतून यायच न् देवापाशी जायच . खूप कंटाळा येतो बर का एका जागेवर . पण समाधान काय असते ते त्या फुलाला कदाचित माहीत नसावे . रुपकाच्या मागे धावून फक्त क्षणिक व अधिक सुखाची प्राप्ती झाली पाहिजे अस त्याच मत .
भुरळ पाडणारे क्षण या छोट्या पडद्यामागे कितीतरी विचार बदलायला भाग पाडतात . आणि जाणिवेची तर लकप न लागता माझ्या मनात धर्मयुद्ध सुरू होऊन स्वप्नाच्या मागे इतका सैरभैर पळत सुटतो . साऱ्या सुखाची लोळण फक्त माझ्याकडेच व्हावी . जस की इंद्रपद मिळाले म्हणून समजा . कधी काळी फुलाच्या सुगंधावर मी इतका बेभान होऊन कालक्रमण करून अमृताचा घोट घेऊन असाच आपसूक जीव जावा . अस हे उपभोग्य मायावी रुपक मृगजळ . पण मला वाटते आनंद व समाधान यामध्ये अमृताची माधुरी आणि अप्सराचे लावण्य या स्वप्नापुढे अलगद प्रेम देऊन जाते .
शरीर थकले असले तर मनाची हलचल अजूनही त्यातच गुंतलेली वाटते . अस्तित्वाचा मागोसा घेत जर अंधाऱ्या राती पाऊल वाटेने चालताना शांततेने अभ्यास केला म्हणजे आभास जणू चांदरातीचा सोबती आणि माझे बोलके व्यासपीठ इतकेच या गुढाचे रहस्य …
या रहस्यमय नाटकात जीव इतका गुदमरल्यासारखा , तडफडल्यासारखा पण हृदयाची ज्योत प्रदक्षिणा घालून उभी राहते आणि सांगते , स्वतः खालचा अंधार सुद्धा नाहीसे न करणारी दीपज्योत ज्यावेळी घरभर तेवत राहते तेव्हा मला हे अस्मान सुद्धा ठेंगणे वाटू लागतात . नशिबसुद्धा तयार असतात , स्पर्धा मान-अपमान , सुखं-दुख त्याचा त्याग हा करावाच लागतो ! पुढचा श्वास घेण्यासाठी मला आधी घेतलेला श्वास सोडावा लागेल हे कदाचित माहीत ही नसते…. त्यामुळे मृगजळात मायावी शक्ति कल्पना नवे चेहरे कमीच बरे .
आयुष्यातल्या काही जागा रिक्त राहिल्या तरी चालतात ,
पण दिवसा आलेले हे चांदणे बरे नव्हे…. !
माझ्या मर्मबंधाचे सुख हे , पळत्या ढगाची सावली असल्याचे नुसते माझे गोडबोलाचे समज . मी पळालो की ते पण धावू लागतात . कायमचे सोबती फक्त माझ्यातला मी . सुंदर बाह्यसृष्टि व अंतसृष्टि याच्या मधोमध असणारी अस्सलेची गोडी ही नकलेत येत नसते . म्हणजे अमृतावरील काव्य ऐकून नेमकी चव कशी आहे हे सांगणे जरा कठीणच जाईल .
स्वप्नाचा आनंद जागृतीत मिळत नाही . म्हणून खेद करण्यात गैर नाही . पहाटेच्या दवबिंदूची माळ करून गळ्यात घालण जमणार नाही . मोहक बरसणाऱ्या सरीकडून जेव्हा इंद्रधनुष्यातल्या रंगात कुंचले बुडवून चित्रे रंगवता येत नाही . आणि फुलांचा सुगंध साठवून अत्तरासारखी कुपी तयार करणे मलाही जमेनासे आहे . सुंदर दिसणाऱ्या वस्तूपासूनचा आनंद कुणी कमी मानला आहे का ? एवढ्या सुप्त गुणांचा सहवास जर मनुष्याच्या मनाला लागला तर त्याच्या लुसलुशीत ओठांवरून साखर सुद्धा निमुळत्या मार्गाने खाली घसरून आत्महत्या करेल . आणि रात्रीच्या झोपे मधील बडबड म्हणजे ऐतिहासिकच .
म्हणजे समुद्रात बुडी घेऊन कोरडे राहणे कसे आवडेल आणि असेलही पण पापाच्या चिखलात जर कमळ उगवत असतील तर त्या फुलांनी सुगंध देऊन देवाच्या पायाजवळ कसे जावे . आणि त्याचा जन्म तर त्यागासाठीच नाही का ? मला इथे भ्रमक जगात सुंदर साखर पेरायला आवडेल . नितांत विश्वास दाखवणारे ते चेहरे आपले प्रेम आहे म्हणून दाखवण्याकरीताच ती तसबीर रोज झोपताना उश्याखाली ठेऊन दरवळणाऱ्या रातीचा उसासा करून घ्यावा पाहतो . नाहीतर आकाशाला शीतल चंद्र कुतुहलतेने पहिला म्हणून घरातला तेवत असणारा नंदादीप कोणी विझवत नसत . म्हणजे रडावेसे वाटले तर आपसूक पाऊस सुरू व्हावा ज्यातून माझ्या डोळ्याच्या पापणीला ओले झाल्याचे दुख राहणार नाही . त्या धुंद कळ्यांना विचारा त्यांना तोडायला येणारे हात किती कठोर असतात . मंदमधुर
सुगंधाच्या स्मृतीने ते इथपर्यंत खेचले गेलेले असावे . अगदी त्या श्रीमंत काटेरी आणि कठोरश्या सुंदर सतारीला तरी कुठे माहीत असते की तिच्या बोलावर अप्सराच्या नृत्याचा कोंडमारा झालेला असतो .
आपल्या हातून काय पेरायचे ते आपण ठरवायचे असते , अस दृश्य रेखाटताना तारकापुंज एकत्र येऊन आपली बाजू मांडताना तो किती प्रकाश देतो , सुरेख दिसतो याच नेहमी गुणगान गात राहतो .तस आपल्याला इच्छा मरण असताना माणुसकीचा पोशाख सदैव अंगावर घालून जीवनाचा आनंद लुटायचा असतो .
जळणाऱ्याला विस्तव कळतो बघणाऱ्याला नाही ,
जगणाऱ्याला जीवन कळते पळणाऱ्याला नाही….
अंतराळात भटकणारा एखादा आत्मा वासनेच्या शोधात जिन्याने पृथ्वीवर अवतार घेऊ बघतो . आणि आम्ही महान झालो दगडावर काळी रेघ ओढल्यागत कधी पुसणार नाही ही मोहमाया वाढत जाते. आणि आम्हाला वाटत आम्ही आई बाप झालो . हे खोट विश्वात दाबून दडपून ठासलय . आम्ही जीवंत असूनही मरणासन्न अवस्थेत सगळ जग पाहू घालतो . एक शोधाच्या प्रवासासाठी त्या आभाळ पाठीवर घेणाऱ्या हत्तीना उंटाणा विचारून पहा , सांगतील ते फक्त माझ्या शोध बाकी आहे . त्यामुळ ह्या परिस्थिती मध्ये कोणी कोणाच नसत . नंतर मग पाझर फुटून एका मृगजळातून मुक्ती मिळाल्या नंतर असे अनेक दानशूर कर्ण बाहेर पडून फक्त निसर्गाच्या भटकंती करत राहतात . सुरेश भट यांनी फार सुंदर ओळी सांगितल्या की ,
मी एकटाच त्या रात्री आशेने तेवत होतो ,
मी विझलो तेव्हा सारे आकाश उजळले होते….
असा हा साधा सोप्पा मृगजळाचा प्रवास……!
पुस्तकाविषयी आमचे मत…
डोळ्याच्या पापणीबरोबर साठवेल मी इतका मृदगंध पाहिला . पण याची ठराविक वेळ अशी ठरलेली नाही . माणसातले कला गुण छंद आपणास आयुष्यावर प्रेम करायला शिकवतात , या आनंदाच कारण म्हणजे आठवणींचा सुखददायक समारंभ . कोणताही व्यक्ति आठवणींच्या मार्गाने जाऊन त्या दरवळत्या सुवासाने मंत्रमुग्ध होऊन क्षणभर थांबून एक नवीन अध्याय सुरू करत असतो .
वि.स. खांडेकर यांच्या मृगजळातील कळ्या हा रुपक संग्रह अत्यंत नेत्रदायी. व सोन्याने भरलेला एखादा हंडा म्हणाव की काय ? याचा अर्थ काल्पनिक विविध पद्धतीने नटवून सजवून एकत्र आणल आहे . म्हणजे ज्या गोष्टी अस्तित्वात असतात तश्या वास्तवी नसतात . एक वेगळा आयाम ह्या द्वारे पाहायला मिळतो सत्याची जाणीव करून घेण हे जिकिराचे काम असते . या प्रवासात इतक्या ठेचा खाव्या लागतात , त्या नंतर अनुभवाचे धडे आपोआप अंगी बिनसतात . कष्ट सोसणाऱ्या हाताला अमवास्येचा अंधारसुद्धा भिऊन पळतो .
सगळ्या जगासमोर उभ्या हाताने अभिनय करू पाहणारा माणूस आतून कुठेतरी खचलेला असतो . मंदिरातल्या मूर्तीचा शृंगार पाहू पाहणारे माणस एका स्तुतीने अंध होत असतील का ? आणि चित्राचे रंग सुद्धा हळूहळू चौकटीवाचून फिक पडत आहे . म्हणाल तर अमृताला सुद्धा पेल्यातच ठेवाव लागत , पण अशी शोभिवंत जागा देवळाच शिखर कापून मिळणार नाही . मनुष्य नावाच्या चित्रपटात एक उंच जाणारी ज्योति भोवतालचा अंधार उजळून मोठा होत असतो . आपल्याजवळ आहे ते वाटून रिकामे होण्याची सवय किंबहुना माझ्या हातांना असावी . आश्रित मनाला बैठे बसून राहण्याची या जन्मात मुभा नाही .
सध्याच्या काळात टिकात्मक दृष्टिकोण जरी बदलत गेले असले पण सर्वस्पर्शी लयेची झंकार आजही कानात गुंजताना ऐकू येते . कधी काळी कमळ खुडून नेणाऱ्या माणसांच्या पायाने आपले पाणी गढूळ झाले असावे हे आपल्या लक्षात येत नसते . फक्त टिकात्मक परीक्षण झाले म्हणजे उत्तीर्ण होणे असा याचा अर्थ नाही .
केविलवाण्या स्थितीतून जेव्हा नको असलेल्या गोष्टी फेकून दिल्या जातात , कोणे एके काळी ज्याचा आपण पुरेपूर उपभोग घेतलेला असतो अश्या माणसांच्या चेहऱ्याच प्रतिबिंब कस पडत असेल बर…. फेसळणाऱ्या लाटांतून एखाद्या नौकेन मोठ्या कष्टाने वाट काढत जावी . आणि अतोनात एकांत जाणवावा . ज्याचे मस्तक हे नेहमी लताकुंजात उमललेल्या प्राजक्ताच्या मकरंदा सारखा हेवा वाटावा असे हवे तर हजार वेळा माना कापून ठेवणारा असा मनुष्य आपले पाऊल जगाच्या जागी स्तब्ध ठेवत असतो .
आत्तापर्यंत घेतलेली सर्व लक्तरे पांघरलेल्या भिकाऱ्याप्रमाणे अवाजवी वाटू लागतात . म्हणजेच मोह दुनियेतून बाहेर आल्यावर चाँदनी रात्र जणू विझून गेलेल्या यज्ञ कुंडसारखी असते . धड मस्तकाला राख सुद्धा लावता येत नसते . बहरलेल्या वसंतात एखाद्या वाळवंटात सुद्धा नंदनवन फुलून यावे असे हे दूरदर्शी वास्तव . यात रूपाचा प्रश्न आला की घड्याळ स्वत: च्या सौंदऱ्याकडे अभिमानाने पाहत असतो . इतर लोक बेइमान झाले म्हणजे माझ्या मनाला पळण्याची तशी अजिबात मुभा नाही . पण क्षणात चंद्राने चमकावे , क्षणात त्या कृष्ण मेघाणे त्याला झाकून टाकावे असा हा मृगजळाचा खेळ .
नाहीतरी प्रदर्शने पाहायला येणारी माणसे त्या अफाट विस्ताराकडे पाहत म्हणतात , सभोवतालचा वातावरणात आता सोन पिकू घातले आहे . पण सौंदऱ्याच श्रेय त्या दगडाला सुद्धा नाही, आणि देवालाही नाही . या अनंत विश्वा मध्ये मनुष्याच्या बुद्धीचा डोंगर इतका राकट आहे की त्याला जवळ करणारे दुसरे एक प्रेमळ हृदयच असते…