ययाती

पुस्तक परीक्षण :- प्रथमेश शांताराम डेर्ले, गोखले एजुकेशन सोसायटीचे एच . ए. एल. कॉलेज ऑफ सायन्स अँड कॉमर्स ओझर नाशिक.

प्रस्तावना:
वि. स. खांडेकर यांची ययाती ही मराठी साहित्यातील एक कालजयी कादंबरी आहे. प्राचीन पौराणिक कथेवर आधारित असूनही, ही कादंबरी आधुनिक काळातील मानवी जीवनाचे सत्य प्रतिबिंबित करते. मानवी वासना, इच्छाशक्ती आणि त्याग यांचा सखोल विचार यात आहे. याला १९६० मध्ये साहित्य अकादमी पुरस्कार व १९७४ मध्ये ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.

सारांश:
कादंबरीचा नायक ययाती हा चंद्रवंशी राजा आहे. त्याच्या जीवनात प्रेम, लोभ, वासना, आणि त्याग या भावना प्रभावीपणे दिसतात. ययातीचे दोन विवाह होतात—देवयानी व शर्मिष्ठा यांच्याशी. देवयानी ऋषी शुक्राचार्यांची कन्या असून, शर्मिष्ठा दानववंशातील राजकन्या आहे. ययातीचे शर्मिष्ठेशी आकर्षण देवयानीच्या अहंकाराला दुखावते.
ययातीला शुक्राचार्यांनी वृद्धत्वाचा शाप दिला. मात्र, वासनेच्या तृष्णेने पछाडलेला ययाती वृद्धत्व टाळण्यासाठी आपल्या मुलांकडे विनंती करतो की, कोणी त्याला आपले तारुण्य देईल. त्याच्या पाचपैकी फक्त पुरू हे धाडसी पाऊल उचलून वडिलांना तारुण्य देतो. ययाती अनेक वर्षे तारुण्य उपभोगतो, पण अखेर त्याला कळते की वासना कधीही संपत नाही. त्याला खरी समज येते की जीवनात आत्मसंयम व तृप्तीच शाश्वत सुखाचा मार्ग आहे.

विश्लेषण:
ययाती ही केवळ पौराणिक कथा नसून मानवी जीवनाची गूढ उकल करणारी कलाकृती आहे. कथेतील वासनांवर आधारलेली मानवी नात्यांची गुंतागुंत, लोभाचा प्रपात, आणि त्यागाचे मूल्य यांचा गंभीरपणे विचार केला आहे.
ययातीचा स्वभाव: ययाती हा लोभी, महत्त्वाकांक्षी आणि स्वतःच्या सुखासाठी इतरांच्या भावनांची कदर न करणारा आहे. तो वडिलांच्या जबाबदाऱ्यांपासून पळ काढतो आणि स्वच्छंद जीवनाचा ध्यास घेतो. त्याच्या स्वभावाचे हे दोष मानवाच्या अशाश्वत सुखाच्या शोधाची ओळख करून देतात.
पुरूचा त्याग: पुरू हे कादंबरीतील निःस्वार्थी आणि त्यागमूर्ती आहे. त्याने वडिलांसाठी वृद्धत्व स्वीकारून निस्वार्थी प्रेमाचा आदर्श घालून दिला. पुरूच्या त्यागामुळे आपण प्रेम, आदर आणि कर्तव्य यांचे खरे महत्त्व शिकतो.

ताकद आणि कमकुवत बाजू
ताकद:
मानवी स्वभावाचे सखोल विश्लेषण:
कादंबरीत वासनांवर आधारित मानवी आयुष्याचे भेदक चित्रण केले आहे. ययातीचे अनुभव हे आत्मपरीक्षणाला प्रवृत्त करतात.
भाषाशैली आणि संवाद:
वि. स. खांडेकर यांच्या लेखनशैलीला सूक्ष्म संवेदनशीलता आहे. संवाद अर्थपूर्ण, ओघवते आणि विचारप्रवर्तक आहेत.
पौराणिक कथेला आधुनिक संदर्भ:
ही कादंबरी पौराणिक कथा असूनही आधुनिक काळातील प्रश्नांना स्पर्श करते, जे आजही विचारप्रवण वाटतात.

कमकुवत बाजू:
काही ठिकाणी कथा संथ वाटते:
कथेतील काही प्रसंग रेंगाळलेले वाटतात, ज्यामुळे वाचकाचा ओघ थोडासा थांबतो.
वासनेवरील तात्त्विक विचारांतील जडपणा:
काही वाचकांना वासनांचे सखोल वर्णन आणि त्याचे परिणाम हे विषय गंभीर आणि जड वाटू शकतात.

वैयक्तिक विचार
माझ्या मते, ययाती ही कादंबरी माणसाच्या अंतःकरणात असलेल्या वासनेच्या संघर्षाचे आणि त्यातून मिळणाऱ्या शहाणपणाचे उत्तम दर्शन घडवते. ययातीच्या अनुभवांतून आपण स्वतःच्या आयुष्यातील असमाधानाचे कारण शोधू शकतो. त्याग, तृप्ती, आणि संयम यांचे महत्त्व या कथेने ठळकपणे अधोरेखित केले आहे. पुरूचे पात्र ही नव्या पिढीतील निःस्वार्थ प्रेमाचे प्रतीक आहे, तर ययातीच्या जीवनातील प्रवास वासनेवर विजय मिळविण्याची प्रेरणा देतो.

निष्कर्ष:
वि. स. खांडेकर लिखित ययाती ही कादंबरी केवळ पौराणिक कथा न राहता ती जीवनाचे सत्य अधोरेखित करणारी कलाकृती ठरते. वासनांची नशा आणि त्यातून होणारी तृष्णा कधीही शमणार नाही, हे सत्य ययातीच्या अनुभवांमधून शिकायला मिळते. या कथेतील नैतिक मूल्ये, कर्तव्यभावना, आणि संयम यांची शिकवण आजही विचार करायला लावणारी आहे. ययाती ही कादंबरी मराठी साहित्यातील एक महान व अमर कादंबरी आहे, जी मानवाच्या जीवनाचे खरे सत्य मांडते.